Ακυβέρνητες Πολιτείες: Λέσχη, Αριάγνη, Νυχτερίδα, Στρατή Τσίρκα (Τα αγαπημένα μας βιβλία)

Ακυβέρνητες πολιτείες, έτσι ονόμασε ο Στρατής Τσίρκας τη μυθιστορηματική τριλογία του, που κυκλοφόρησε αρχές τις δεκαετίας του 60 από τις εκδόσεις «Κέδρος» και περιλαμβάνει τα βιβλία: «Η λέσχη», 1961, «Αριάγνη», 1962 και «Νυχτερίδα», 1965. Μια τριλογία για Ιστορία, πολιτική, έρωτα που ξεκινά από τα Ιεροσόλυμα, μετακομίζει στο Κάϊρο και στη συνέχεια περνάει στην μυθική Αλεξάνδρεια 

 

Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες είναι ένα έργο που κινείται σε πολλά και πολλαπλά, επίπεδα. Η πολυπλοκότητα προέρχεται από την σύνθεση πολλών ατομικών μύθων που συμπλέκονται σε ένα μπρος-πίσω στο χρόνο. Φαινομενικά ασήμαντες φράσεις  βρίσκουν το βάρος και τη πλήρη σημασία τους μόνο όταν διαβάσεις τις μετέπειτα εξελίξεις που μπορεί να τις βρεις 3 ή 4 κεφάλαια πιο μπροστά, ή και πιο πίσω, να τα έχεις προσπεράσει ως ασήμαντα. Είναι ένας  πλούτος που είναι αδύνατον να εκτιμηθεί με τη πρώτη ανάγνωση. Ένα μεγάλο σε όγκο αλλά κυρίως σε σπουδαιότητα μυθιστόρημα, από τα κορυφαία της ελληνικής λογοτεχνίας. Βέβαια θα πρέπει να σημειωθεί πως κριτικοί εκείνης της εποχής (1960- 1965) διχάστηκαν σχετικά με τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες»   

Διαγραφή του Τσίρκα

Το δεδομένο είναι πως η έκδοση του πρώτου βιβλίου της τριλογίας, της Λέσχης, το 1960, έφερε τον Τσίρκα σε αντιπαράθεση με την ηγεσία του ΚΚΕ με αποτέλεσμα το 1961,  μετά την τελεσίδικη άρνηση του να ανασκευάσει την άποψη του, να τον διαγράψουν από την Πρωτοποριακή Οργάνωση Ελλήνων Αιγύπτου, οργάνωση του ΚΚΕ. Ο Τσίρκας περιγράφει ως εξής τη συζήτηση που οδήγησε στη διαγραφή του;
 

«[…] Μου λένε
– Άκουσε εδώ. Η Λέσχη σου συκοφαντεί τους λαϊκούς αγωνιστές και το κίνημα. Πρέπει να την αποκηρύξεις. Διαφορετικά…
– Σταθείτε, τους λέω, δε διαβάζετε σωστά. Και γιατί βιαζόσαστε; Τώρα γράφω το δεύτερο μέρος, θα υπάρξει και τρίτο, αν ζήσω. Τότε θα καταλάβετε καλύτερα.
Εκείνοι όμως ήταν ανένδοτοι: «Ή την αποκηρύχνεις ή…».
Κι εγώ τους λέω:– Πάρετε μόνοι σας την ευθύνη, εγώ βιβλία δεν καίω.
Τότε μου είπαν πως η απόφαση ήταν κιόλας βγαλμένη: «Ή… ή…».
Κι εγώ αποκρίθηκα: Ό,τι βλέπω καταθέτω, μια μαρτυρία. Δεν είναι η συνείδησή μου καπέλο να την πάρω από τούτο το καρφί και να την κρεμάσω στο άλλο[…]».

Φιλία, Προδοσία, Αυταπάρνηση, Φιλοδοξία, Καθήκον

Είναι ένα μυθιστόρημα που συνδυάζει Έρωτα, Πολιτική, και αγκαλιάζει έννοιες όπως Φιλία, Προδοσία, Αυταπάρνηση, Φιλοδοξία, Καθήκον. 
  

[..] και για μια στιγμή ο βασιλικός επίτροπος είπε: Ζητώ τη κεφαλή του, μάλιστα, γιατί είναι αντάρτης, αλλά προδότης δεν είπα ποτέ, προδότες είναι κάποιοι άλλοι που γράφουν όλα αυτά τα ψέματα στις εφημερίδες και συκοφαντούν το Έθνος μας πως βγάζει προδότες. Τούτοι εδώ τα δόσαν όλα για μια ιδέα, έσφαλαν πρέπει να πληρώσουν. Ήθελα όμως να τους βλέπατε όταν γινόταν η επίθεση τ Αη Γιωργιού στο λιμάνι, πως τρέχαν για προστατέψουν τα καράβια, τριανταεννιά τορπίλες κουβαλούσε ο Ήφαιστος> θα τιναζόταν οι συμμαχικοί στόλοι και το λιμάνι, και η Αλεξάνδρεια. Τουτοι εδώ οι κατηγορούμενοι κράτησαν τη τάξη και γίνηκε η παράδοση κανονικά και ύστερα είπαν: εμείς είμαστε οι πρωταίτιοι και αρχηγοί, μην ψάχνετε αλλού δικάστε μας. Τιμή στη Ρωμείκη λεβεντιά που ατύχησε! Είπε και τον πήραν τα δάκρια [..]
Εντούτοις καταδικάστηκαν σε θάνατο..     

Έρωτας

Στις Ακυβέρνητες Πολιτείες σαφέστατα φαίνεται να προηγείται η πολιτική όμως υπάρχει ένα μεγάλο αλλά…. Μέσα στις σελίδες του θα διαπιστώσετε πως αναμιγνύονται και εμπλέκονται συναισθήματα, παρορμήσεις και ένστικτα. Οι περισσότερες αν όχι όλες οι κριτικές αναφέρονται στον πολιτικό χαρακτήρα του και τη ιστορική – μυθιστορηματική του αξία. Το περίεργο είναι πως από την κριτική έχει ξεφύγει ο Έρωτας -για λόγους ίσως αριστερού πουριτανισμού, ή ως δευτερεύον και ήσσονος σημασίας λόγος. Και όμως στη τριλογία του Τσίρκα είναι πανίσχυρη η σημασία του! Ο ίμερος λειτουργεί ως κινητήριο δύναμη και στα τρία βιβλία. Ο κραυγαλέος ερωτισμός της Έμμυ, η ακόρεστη σεξουαλική της πείνα και δίψα, σε όσες κριτικές και να διάβασα αποσιωποιείται και υποβαθμίζεται εντελώς ο ρόλος της. Ο ερωτικός πόθος και το πάθος είναι αυτός που κινεί τη Νάνσυ, τον Γιούνες, την ΒΑΤ, τον  Φωτερό, την Πολωνέζα νοσοκόμα του Μάνου, την Αλέγρα, τον Παράσχο, τη γιατρέσα, τον Στρατηγό, την Ελένη ακόμα και αυτό το “Ανθρωπάκι” και ένα σωρό άλλα πρόσωπα του μυθιστορήματος. Το έργο είναι μια φωτογραφική απεικόνιση των αντιλήψεων εκείνης της εποχής (μόνο;) και της τάσης να ηρωποιούνται οι επαναστατικές ιδέες, να εξυψώνονται οι ιδεολογίες να περιφρονείται η καθαρή ηδονή Το δεδομένο είναι πως ο σπουδαίος αυτός συγγραφέας, δεν κρίνει και δεν κριτικάρει τις ερωτικές προτιμήσεις και με μια ελλειπτική γραφή, αφήνει τον αναγνώστη να συμπληρώσει μόνος του τα συμπεράσματα του 

Τα κύρια πρόσωπα

Πρωταγωνιστές είναι ο Μάνος ο  τύπος του αστού αριστερού διανοούμενου με κουλτούρα και σπουδές στο Παρίσι που.αμφισβητεί τη στενή κομματική πειθαρχία. Στην άλλη όχθη των χαρακτήρων δεσπόζει το λεγόμενο Ανθρωπάκι, μια Κομμένη κεφαλή που καθρεφτίζει τη ξύλινη γλώσσα, τη σταλινική νοοτροπία και τον αμοραλισμό. Αυτόν που μπορεί να μιλά με τις ώρες προκειμένου να σε πείσει και να μην ακούει, να μη κάνει διάλογο και στο τέλος να βάζει μπροστά το προσωπικό συμφέρον για να αναρριχηθεί στο κόμμα. 

 

«Κομμένες κεφαλές», για τον Μάνο είναι τα ανώτερα κομματικά στελέχη με τη ξύλινη γλώσσα που επαναλαμβάνουν τσιτάτα αρνούμενοι να δούνε την πραγματικότητα. Το τι μετράει περισσότερο η φιλία η το κόμμα, μετεωρίζεται πάνω από διάφορα σημεία και θα το συναντήσουμε και σε άλλα σημεία της τριλογίας, να το επαναλαμβάνει ο Μάνος αλλά και η Ναν (Λαίδη Νάνσυ Κάμπελ). Χαρακτηριστικά στο τελευταίο βιβλίο της τριλογίας ο Μάνος ήταν ανένδοτος σ αυτά που του ζητούσε η ηγεσία του κόμματος, όταν του το ζητά ο Φάνης βάζει μπροστά τη φιλία πείθεται με τη μία και χωρίς δεύτερη σκέψη 

 

Φάνης, ο ανιδιοτελής, ηρωικός και χαμηλών τόνων γραμματέας της οργάνωσης του κομμουνιστικού κόμματος στην Αίγυπτο. Ο Τσίρκας ως πρότυπο για τη μυθιστορηματική μορφή του Φάνη είχε το Γιάννη Σαλά από την Ίκαρία, ο οποίος ίδρυσε την ΑΣΟ (Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση) στον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής, όπως φαίνεται από το Ημερολόγιο της τριλογίας που κρατούσε.

 

Ρούμπυ Ρίτσαρντς, αστος διανούμενος κι ομοφυλόφιλος που σιχαίνεται την πολιτική «μακριά, φίλε μου, από τους βάλτους της πολιτικής. Αδύνατο να φανταστείς τις ραδιουργίες και τους μακιαβελισμούς, τι προδοσίες μαγειρεύουν» 
 

Σκέψεις του Μάνου για τον Ρούμπυ 

[..]Ξέρω τον άνθρωπο. Είναι αντιδραστικός  αλλά όχι καταδότης. Περάσαμε ώρες κουβεντιάζοντας για ζητήματα που μας συγκινούν μέχρι πάθους. Κάποτε μου είπε: <Σε μια ώρα κρίσης, ένας ουμανιστής θα προτιμήσει να πεθάνει μάλλον για τους φίλους του παρά για τούτο ή για κείνο το δόγμα> Αν έλεγα στη κομένη κεφαλή τι κάνει να του έχω εμπιστοσύνη, θα μ έβγαζε τρελό[..] Λέσχη σελ 65

Επιγραμματικά μόνο θα αναφέρω την Αριάγνη που στο πρόσωπο της ο συγγραφέας περιγράφει την άμεμπτη θαραλέα, και ηρωική Ελληνίδα μάνα που δίνει μαθήματα ήθους και αξιοπρέπειας. Μια  μυθιστορηματική φυσιογνωμία που έδωσε το όνομα της στο δεύτερο βιβλίο της τριλογίας 

Λέει ο Τσίρκας για τις Ακυβέρνητες Πολιτείες στην «Ειδοποίηση» που προτάσσει στη Νυχτερίδα το τελευταίο βιβλίο της τριλογίας: « Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες είναι μυθιστόρημα , ένα γέννημα της φαντασίας […] Δεν είναι αυτοβιογραφία δεν είμαι ο Μάνος Σιμωνίδης Δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα με τη στενή έννοια, δηλαδή χρονικό. Πάρα πολλά από το δράμα της Μέσης Ανατολής παραλείφθηκαν, πάρα πολλά διασκευάσθηκαν για τις ανάγκες του μύθου» (σ. 7)
 

Και βέβαια η έκπληξη μου ήταν το τέλος του οδοιπορικού της τριλογίας. Μετά τα Ιεροσόλυμα, το Κάϊρο και την Αλεξάνδρεια, η ιστορία καταλήγει στη Θεσσαλονίκη, κάπου στα κάστρα στην Άνω Πόλη.
 

[..] του έλεγε για τα θαλασσινά της Αρετσούς που δεν τα γεύτηκε, τα μύδια, τα χτένια, τα στρείδια, γαρίδες γιουβετσάκι, για τα ευσταλή καραγάτσια και τα παγώνια στους Βλατάδες, και πως μοσκοβολάει το χαμομήλι την Άνοιξη [..]  και τους κόλλησαν στον τοίχο, έξω απο τις φυλακές του Επταπυργίου και τους ντουφέκισαν […] αγόρασα τάφο στο κοιμητήρι της Ευαγγελίστριας και αργότερα μάζεψα τα κόκκαλα τους ανακατωμένα και τα θαψα εκεί ναχουν στα πόδια τους τη Νύφη του Θερμαικού, που λένε, γιατί μοιάζει τόσο με την Αλεξάντρεια […]

 

Είναι το μυθιστόρημα που διάβασα περισσότερες φορές από όλα τα άλλα. Ακόμη και σήμερα που το ξαναδιαβάζω ανακαλύπτω μικρούς θησαυρούς που μου ξέφυγαν, στις προηγούμενες αναγνώσεις. Παρόλα αυτά όταν μου ζητούν να κατονομάσω ποιο από τα τρία βιβλία είναι το αγαπημένο μου, μπερδεύομαι. Στην αρχή πίστευα η Αριάγνη γιατί μου έβγαλε πολύ συγκίνηση. Στη συνέχεια που ξαναδιάβασα τη Λέσχη, είπα λάθος αυτό είναι το τέλειο. Ολοκληρώνοντας τη τριλογία άλλαξα πάλι άποψη και είπα η Νυχτερίδα, γιατί εκεί έχουμε τη κορύφωση της ιστορίας. Μάλλον αρνούμαι να αποφασίσω γιατί διαισθάνομαι ότι θα αδικήσω τα άλλα δύο. 

«Ακυβέρνητες Πολιτείες»  Σε ποιους προτείνω την τριλογία

Σε αυτούς που απεχθάνονται τη πολιτική και τους πολιτικούς, σε αυτούς που λατρεύουν την Ελληνική γλώσσα. σε αυτούς που δεν έχουν βεβαιότητες, αυτούς που αλλάζουν απόψεις και υπακούν σε μια δική τους προσωπική ηθική, σε αυτούς που πάνω από όλα  πιστεύουν στη φιλία, στον έρωτα και στον άνθρωπο. Σε αυτούς που έπαψαν να πιστεύουν σε ιδέες. Σε αυτούς που πιστεύουν βαθιά σε κάτι, αλλά δεν φοράν παρωπίδες

Για να μη πέσει σε λάθος χέρια καλό είναι να το αποφύγουν όσοι έχουν έχουν κρατήσει μόνο βεβαιότητες  (σε όλους όσου κουβαλάνε φασίζουσες νοοτροπίες και συμπεριφορές από όπου και αν προέρχονται αριστερά, δεξιά, κέντρο, από καποια θρησκεία ή δόγμα)

Προτείνει ο Πέτρος Γραμμενίδης