Από πού προέρχονται οι λέξεις Απόκριες, Καρναβάλι, Τριώδιο;

Έχουμε αναρωτηθεί άραγε από πού προέρχονται όλες αυτές οι λέξεις που σημάδεψαν τα παιδικά μας χρόνια και συνεχίζουν να μάς ξυπνούν όμορφες αναμνήσεις;

Ας επιχειρήσουμε μία προσέγγιση όλων των ετυμολογικών εξηγήσεων που δίνονται για τις εν λόγω λέξεις και ιδιαίτερα για τη λέξη «καρναβάλι» που μάλλον διχάζει ετυμολογικά, καθώς υπάρχουν αρκετές και ενδιαφέρουσες απόψεις – ερμηνείες.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με τις «δικές» μας λέξεις, «Απόκρεως, αποκριά, απόκριες». Οι Απόκριες θεματικά σχετίζονται με τα Ανθεστήρια, δηλαδή τα Αρχαιότερα Διονύσια και τα Μεγάλα Διονύσια, που τιμούσαν τον θεό Διόνυσο με λατρευτικές πομπές, όπου συμμετείχαν χορευτές, τραγουδιστές, μεταμφιεσμένοι σε Σατύρους. Ετυμολογικά τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Η αποκρέα (ημέρα ή Κυριακή) είναι η τελευταία μέρα που μπορούμε να καταναλώσουμε κρέας. Κάπου εκεί, λοιπόν, συναντάμε και την Τσικνοπέμπτη, που είναι η τελευταία ουσιαστικά «επαφή» μας με το κρέας -που τού δίνουμε και καταλαβαίνει – και ακολουθεί η εβδομάδα κατανάλωσης γαλακτοκομικών προϊόντων πριν μπούμε για τα καλά στη νηστεία για το Πάσχα. Εκεί θα μας περιμένει το αρνάκι και το κοκορέτσι (μετά από τόσες εβδομάδες αποχής) και ίσως και οι εξωτερικές μονάδες των νοσοκομείων, γιατί πολλοί προσπαθούν να καλύψουν το χαμένο έδαφος τόσων εβδομάδων σε μία μόνο ημέρα. Επομένως, απόκριες ουσιαστικά σημαίνει αποχή από το κρέας. Είναι από τις λίγες μάλιστα μη θρησκευτικές εορτές (ίσως και η μοναδική) που έχει επιβιώσει ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα, αλλά και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου. Οι ρίζες της, όπως είπαμε, εντοπίζονται στην αρχαία Ελλάδα και συνδέεται με τη λατρεία του Διονύσου, θεού του κρασιού.

Η πρώτη εβδομάδα των Αποκριών λέγεται και Προφωνή, επειδή παλιά προφωνούσαν (διαλαλούσαν) ότι άρχιζαν οι Απόκριες. Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται Κρεατινή ή της Κρεοφάγου, επειδή έτρωγαν κρέας και δε νήστευαν ούτε καν την Τετάρτη ή την Παρασκευή. Η τρίτη εβδομάδα λέγεται Τυρινή ή της Τυροφάγου, επειδή κατανάλωναν συνήθως γαλακτοκομικά προϊόντα προκειμένου να προετοιμαστούν για τη νηστεία της Σαρακοστής.

Πάμε στο καρναβάλι. Έχει τις ρίζες του στα Σατουρνάλια της αρχαίας Ρώμης, τις γιορτές που σηματοδοτούσαν την έναρξη του νέου χρόνου (τον Μάρτιο σύμφωνα με το ρωμαϊκό ημερολόγιο) ή της άνοιξης, κατά τη διάρκεια της οποίας αναγεννιέται η φύση. Πολλές οι εκδοχές σχετικά με την ετυμολογία της λέξης. Επικρατέστερη θεωρείται αυτή που θέλει τη λέξη δάνειο από το ιταλικό carnevale (<carnem: το κρέας και levare : αίρω, σηκώνω, αφαιρώ). Ως δάνειο, λοιπόν, πέρασε σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως και στην ελληνική. Η λέξη, όπως βλέπουμε, σχετίζεται σημασιολογικά με την αντίστοιχη ελληνική «αποκριά», καθώς και οι δύο σηματοδοτούν την αποχή μας από την κατανάλωση κρέατος. Παρόμοια είναι και η εκδοχή που θέλει τη λέξη να προέρχεται από τις λέξεις carne (<κρέας) και vale (<γειά σου), που παραπέμπει στον αποχαιρετισμό του κρέατος από τις διατροφικές μας συνήθειες για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.

Κάποιοι, βέβαια, πιστεύουν ότι η λέξη «καρναβάλι» σχετίζεται με τα Κάρνεια και συγκεκριμένα με τον Θεό Απόλλωνα τον Κάρνειο. Ετυμολογικά δείχνει να έχει λογική βάση, αλλά χρονικά κάτι δεν πάει καλά, καθώς τα Κάρνεια γιορτάζονταν τον Αύγουστο – Σεπτέμβριο και τα έθιμά τους δε μοιάζουν με τα αντίστοιχα του καρναβαλιού.

Όμως και οι Σάτυροι εμπλέκονται στην προσπάθεια ετυμολόγησης της εν λόγω λέξης, καθώς κάποιοι τη συνδέουν με το χορό τους, όντας μεταμφιεσμένοι σε τράγους. Καρναβάλι < βαλλισμός των κάρνων (κάρνος κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο είναι το βόσκημα, το πρόβατον). Επομένως, σύμφωνα με αυτή την εκδοχή οι τράγοι, που είναι τα βοσκήματα, βαλλίζουν, δηλαδή χοροπηδάνε.

Μια άλλη ετυμολογική προσέγγιση της λέξης, τη θέλει να προέρχεται από τις λατινικές λέξεις «carrus navalis», που σημαίνει ναυτικό αμαξίδιο, καρότσι ναυτικό, καθώς ο Θεός Διόνυσος στις γιορτές συνήθως ερχόταν με τροχοφόρο καράβι (το ιερό πλοίο του Διόνυσου).

Το Τριώδιο τώρα είναι το βιβλίο της Εκκλησιαστικής Ακολουθίας των ύμνων που ψάλλονται από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου, μέχρι και το Μ. Σάββατο. Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από το «τρεις ωδές». Συγκεκριμένα, οι ύμνοι αυτοί έχουν τρεις ωδές σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ύμνους της εκκλησίας, που έχουν εννέα ωδές. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε το βιβλίο αυτό, και κατ’ επέκταση και η συγκεκριμένη χρονική περίοδος, ονομάστηκαν Τριώδιο.

Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή που ανάγει τη λέξη στις Διονυσιακές γιορτές, ως παραφθορά των λέξεων «Τράγος» και «Ωδή».

Τα συμπεράσματα δικά σας. Καλές Απόκριες…

Άρης Ιωαννίδης*
Φιλόλογος

Κυριακή της Τυρινής στην Όσσα του παλιού καιρού

πηγή: schooltime