Έλλη Πασπαλά (Αφιέρωμα στο Νίκο Γκάτσο)

Αυτό το καλοκαίρι, σε διεύθυνση του Σταύρου Ξαρχάκου, με τον οποίο συνεργάζεται για πρώτη φορά, ερμηνεύει, τραγούδια σε λόγια του Νίκου Γκάτσου και μουσικές του Χατζιδάκι, του Θεοδωράκη, του Ξαρχάκου κι ένα του Μούτση. Η  Έλλη Πασπαλά έδωσε συνέντευξη στην Αναστασία Γρηγοριάδου και το περιοδικό CITY.

Τα τραγούδια αυτού του προγράμματος τα έχεις ξανατραγουδήσει σε άλλες συναυλίες;
Τα περισσότερα όχι, ποτέ. Είναι τραγούδια και του Χατζιδάκι που δεν είχα ξανατραγουδήσει. Όπως η «Αθανασία» ή «Ο Γιάννης ο φονιάς», που είναι μεν γνωστά αλλά δεν τα είχα τραγουδήσει, το «Ένας ευαίσθητος ληστής», το «Έλα σε μένα», τραγούδια που είτε δεν είχαν παιχτεί σε συναυλίες όπου συμμετείχα είτε δεν τα είχα τραγουδήσει εγώ.  Ή τραγούδια του Ξαρχάκου που δεν είχα τραγουδήσει ποτέ, ενώ τα ήξερα και μου ήταν πολύ αγαπητά, και κάποια που δεν γνώριζα κιόλας. Είναι ένα πάρα πολύ απαιτητικό πρόγραμμα και το πιο απαιτητικό για μένα ήταν που τραγουδούσα με τον Ξαρχάκο. Σαν να συμπληρώθηκε ένας κρίκος για μένα τραγουδώντας μαζί του. Για μένα έχει συμπληρωθεί ένας κόσμος με αυτή τη συνεργασία. Είχα συνεργαστεί με τον Χατζιδάκι τόσα χρόνια, είχα γνωρίσει το Γκάτσο, είχαμε μπει στο στούντιο μαζί, είχα γνωρίσει το Μίκη, και ο Ξαρχάκος είναι ο πολύ νεώτερός τους, αλλά αυτής της γενιάς.

Ενώ είναι νεώτερός τους, γιατί τον συγκαταλέγουμε δημιουργικά σε αυτή τη γενιά των δημιουργών, μαζί με τον Χατζιδάκι και τον Θεοδωράκη;
Ήταν απολύτως μέσα σε αυτόν τον κύκλο. Και δημιουργικά χαρακτηρίστηκε πάρα πολύ απ’ όλα τα στίγματα, πνευματικά, πολιτικά, κοινωνικά, εκείνης της εποχής και κυριεύεται ακόμη, νομίζω, η ζωή του από μία ποίηση που ήταν η ζωή αυτών των ανθρώπων. Αυτό πιστεύω ήταν το κύριο νήμα που περνάει από όλους αυτούς τους ανθρώπους.

Τώρα που συνεργάζεσαι μαζί του, τι είναι αυτό που καταλαβαίνεις καλύτερα, εκτιμάς, διαπιστώνεις στον ίδιο;
Όταν διευθύνει ο Ξαρχάκος βλέπω τη βαθιά συγκίνησή του και επαφή με τη μουσική και πόση ανάγκη έχει την απόλυτη επαφή με το πνεύμα της μουσικής και αυτό είναι το ζητούμενο. Είναι απίστευτο και πόση ενέργεια έχει, πόσο δυνατός χαρακτήρας είναι και σωματικά και πνευματικά, είναι ακούραστος, αυτό εμένα με συγκινεί πραγματικά. Και πιστεύω ότι βλέπεις έναν άνθρωπο που έχει ανάγκη την ποίηση στη ζωή του, ακόμη και στο πιο καθημερινό, να βρεθεί μετά με τους φίλους και να πιει ένα κρασάκι, ακόμα και στο χιούμορ βλέπεις έναν άλλο τρόπο. Κοίταξε, με επανάφερε σε μια εποχή και μια ανάλογη ποιότητα. Όχι ότι δεν έχω ζήσει την ποιότητα και με άλλους συνεργάτες και συνομιλήκους και φίλους, άλλωστε αυτό έχω επιδιώξει όλα αυτά τα χρόνια, να περιβάλλομαι από ανθρώπους που έχουν μια ποιότητα. Η συνεργασία μου όμως με τον Ξαρχάκο σίγουρα μου θυμίζει αυτούς τους ανθρώπους, μου τους φέρνει μπροστά μου πολύ ζωντανά. Μου λείπουν αυτοί οι άνθρωποι, μου λείπει πολύ ο Χατζιδάκις, μου λείπει πάρα πολύ ο Γκάτσος και νομίζω ότι του λείπουν κι εκείνου πάρα πολύ.

Τι είναι αυτό που σου λείπει από τον Γκάτσο και τον Χατζιδάκι;
Η ποίησή τους, το όραμά τους, η ποίηση που είχαν ακόμα και στο χιούμορ. Το χιούμορ τους, δεν ήταν χοντροκομμένο, ακόμα και σόκιν να ήταν, που είχαν ένα έντονο στοιχείο εφηβείας.  Ήταν άνθρωποι με σάρκα, αγαπούσαν, ήταν ερωτικοί, είχαν και οι δύο έντονο ερωτισμό, αγαπούσαν το φαγητό, καπνίζανε πολύ, εντάξει, είχαν και αδυναμίες, δεν ήταν ιερείς, ήταν άκρως ανθρώπινοι, ήταν ποιητές, μες στη ζωή. Αυτή ήταν η μαγεία τους και των δύο. Είχαν κάτι κοινό στο βλέμμα, είχαν βλέμμα πάρα πολύ πηγαίο, ήταν -πώς να το πώς- σαν μια πηγή πραγματικά, ένα βάθος ατελείωτο και κάτι παιχνιδιάρικο, εφηβικό, σπινθηροβόλο, ένα πράγμα που τους έκανε και λίγο ζιζάνια, πάντα παίζανε.

Κι αυτό με τα χρόνια δεν το χάνανε;
Ποτέ! Μπορώ να πω ότι γινότανε πιο έντονο. Αυτή η διάθεση του παιχνιδιού και το να βλέπουνε τα πράγματα με πολλές διαστάσεις κι όχι μόνο  μία.

Ποιο νομίζεις ήταν το «μυστικό» για αυτό;
Καταρχάς η εξυπνάδα τους, ήταν ευφυέστατοι άνθρωποι. Δε νομίζω ότι ένας άνθρωπος μικρότερης ευφυΐας μπορούσε να έχει αυτό το βλέμμα. Νομίζω η εξυπνάδα, η φαντασία τους και η αστείρευτη επιθυμία τους για ζωή και ποίηση, να επικοινωνούν με τ’ άστρα.

Όσο μεγαλώνουμε κι εμείς, αυτό λες είναι κάτι που καλλιεργείται, που μπορούμε να το φτιάξουμε κι εμείς στη ζωή μας;
Μπορούμε να το καλλιεργήσουμε αναζητώντας το. Αλλά και νομίζω οφείλουμε να το αναζητούμε και οφείλουμε να το μεταδώσουμε στα παιδιά μας. Αυτοί οι άνθρωποι δεν σταματήσανε ποτέ. Μου έχει πει ιστορίες ο Ξαρχάκος… Μ’ αρέσει να τις ακούω. Και μαζί διαπιστώνω το πόσο, ναι μεν ήταν φίλοι με τον Γκάτσο, αλλά και πόσο τον θαύμαζε. Κάτι που έχω κι εγώ ανάγκη, να θαυμάζω ανθρώπους. Νομίζω όλοι μας το έχουμε ανάγκη και λίγο η αλαζονεία των τελευταίων χρόνων μας έχει βγάλει από αυτό. Τον Χατζιδάκι καθόμουν και τον άκουγα, καμιά φορά ρωτούσα, και τον  Γκάτσο φυσικά, και βρίσκω τον εαυτό μου πολύ συχνά να το κάνω αυτό με τον Ξαρχάκο.

Και μπορεί να έχει σημασία να σκεφτούμε και πώς μεγάλωσαν αυτοί οι άνθρωποι.
Καμιά φορά νομίζω ότι κάθε γενιά μπορεί να πιστεύει ότι ζει στα πιο οριακά δύσκολα χρόνια της ανθρωπότητας, και τώρα το νιώθουν οι περισσότεροι, ίσως. Προσωπικά, δεν το πιστεύω να σου πω την αλήθεια. Είμαστε πολύ προνομιούχοι σαν γενιά. Τις δυσκολίες που έχουν περάσει οι προηγούμενες γενιές με πολέμους, κατοχές, φτώχιες, πείνα, αρρώστιες, δεν νομίζω ότι τα έχουμε ζήσει με αυτήν την ένταση εμείς. Κι αυτή η οικονομική κρίση, που είναι πάρα πολύ σοβαρή, ξεκίνησε από κρίση ήθους και αξιών, αυτό έφερε την οικονομική κρίση. Αυτή είναι η άποψή μου. Δεν είναι μονάχα θέμα μιας κακής διαχείρισης. Η κακή διαχείριση προέκυψε από μια πνευματική κακή διαχείριση. Όταν γύρω μας υπάρχει τέτοια αλαζονεία και απαξίωση, αυτό θα μεταφραστεί και σε αριθμούς κάποια στιγμή.

Αυτή την πλευρά της κρίσης πώς τη διαπίστωνες στο χώρο σου τα προηγούμενα χρόνια;
Ήταν μια κρίση ποιότητας. Είναι πολύ μεγάλη κουβέντα και με αυτά που θα σου πω δεν θεωρώ τον εαυτό μου υπεράνω ή οτιδήποτε, αλλά βλέπω ότι οι άνθρωποι έχουν αναπαυτεί σε ό,τι λέγεται. Όποιο κανάλι ονομάζει κάποιον καλλιτέχνη παίρνει αυτήν την αξία. Και δεν είναι έτσι. Ο καλλιτέχνης δεν είναι αυτό. Οι λέξεις έχουν ισοπεδωθεί. Ο καλλιτέχνης για μένα έχει μια αξία, ένα βάρος, μια σημασία. Γι’ αυτό το πράγμα εγώ έχω θαυμάσει ανθρώπους και ήθελα κάποια στιγμή να τους μοιάσω, ήθελα να βαπτιστώ με αυτόν τον όρο, αλλά ήταν μεγάλη υπόθεση για μένα. Το να βγαίνει μια δισκογραφική εταιρεία και με όποιον έχει συμβόλαιο να τον λέει καλλιτέχνη είναι γελοίο, παύει να έχει σημασία η λέξη. Ο διασκεδαστής δεν είναι καλλιτέχνης απαραιτήτως, μπορεί να είναι, αλλά οι περισσότεροι δεν είναι.

Τώρα που ξαναβούτηξες για τα καλά στη θάλασσα του Γκάτσου τι θα έλεγες ότι είναι το χαρακτηριστικό του, τα βασικά του στοιχεία;
Νομίζω ότι ο Γκάτσος έχει αυτήν τη σοφία και οικονομία των αρχαίων που μέσα σε απίστευτα λίγες κουβέντες σε ποτίζει, σε βάζει μέσα σε έναν κόσμο απόλυτο, πηγαίο, ξεκάθαρο, ποιητικό, όμορφο, σκοτεινό και φωτεινό παράλληλα. Με πέντε λέξεις. Βλέποντας ξανά και ξανά το στίχο, τώρα μου έρχεται στο μυαλό, «Ο Γιάννης ο φονιάς» είναι κάτι το συγκλονιστικό το τι περιγράφεται εκεί μέσα, μέσα σε δύο στροφές. Ή η «Αθανασία».

Τα φέρνω στο νου μου και καταλαβαίνω τι εννοείς.
Είναι ανατριχιαστικό αυτό το πράγμα. Ο ρυθμός του, το χρώμα των λέξεων, «Στου Διγενή τ’ αλώνια», αυτά τα τραγούδια είναι κάτι το συγκλονιστικό.

Και μαζί αυτά καθαυτά τα σπουδαία ελληνικά του;
Ναι. Έχει κάτι ο Γκάτσος που με κάνει και νιώθω σαν να την έχει γεννήσει τη γλώσσα. Σαν να είναι ο πατέρας της. Είναι τόσο ταυτισμένος με αυτήν. Και νομίζω είναι έν