Η ιστορική αλήθεια για τον Μ. Αλέξανδρο

Οι τηλεοπτικοί «Μεγάλοι Ελληνες» του ΣΚΑΪ είχαν αναδείξει το 2009 τον Μεγάλο Αλέξανδρο ως τον σπουδαιότερο Ελληνα όλων των εποχών, με αρκετή μάλιστα διαφορά ψήφων από τον δεύτερο. Το αποτέλεσμα ήταν μάλλον αναμενόμενο. Ο Αλέξανδρος αποτελεί, στη συλλογική συνείδηση, κορυφαίο σύμβολο μεγαλείου, το πλησιέστερο ίσως που έφτασε ποτέ κάποιος, από αυτόν τον τόπο, στο να ξεπεράσει τα ανθρώπινα μέτρα.

 

Πόση σχέση όμως έχουν όλα αυτά τα «επικολυρικά» και τα αμέτρητα ακόμα που έχουν γραφτεί και ειπωθεί ανά τους αιώνες για τον Μακεδόνα στρατηλάτη με την ιστορική πραγματικότητα; Προσπαθώντας να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα, αλλά κυρίως προκειμένου να ελέγξουν την αξιοπιστία των αρχικών πηγών που μας παραδίδουν την ιστορία του Αλεξάνδρου, τα αδέρφια Στάντης και Ηρκος Αποστολίδης υπογράφουν τον πρόσφατο τόμο των εκδόσεων Gutenberg «Μέγας Αλέξανδρος: Τα αποσπάσματα των αρχαίων ιστορικών».

 

«H ενασχόλησή μας με τον Αλέξανδρο ξεκίνησε το 1985, με τη μετάφραση του Ντρόιζεν, του πρώτου που συνέθεσε ένα κλασικό έργο για τον Αλέξανδρο (1870) και στον οποίο αναφέρονται όλοι σχεδόν οι μετέπειτα ιστορικοί. Η διαδικασία αυτή, καθώς δεν επρόκειτο απλώς για μετάφραση αλλά για εμπλουτισμό με όλη τη νεότερη έρευνα, καθώς και με χάρτες, εικονογράφηση κ.λπ., πέρασε από πολλά στάδια και ολοκληρώθηκε τελικά το 2011 με την τελική έκδοση του έργου», μου εξηγεί με ζέση ο Στάντης Αποστολίδης. Μαζί με τον αδελφό του αφιερώθηκαν ακάματα στη συγκέντρωση και τον έλεγχο των πηγών, εργασία η οποία αποτέλεσε τη βάση της τωρινής κυκλοφορίας. Αυτή περιέχει 350 αποσπάσματα, 42 συνολικά ιστορικών, οι οποίοι αναφέρονται άμεσα στον Αλέξανδρο. Οι πρώτες αυτές πηγές, όπως ο Πτολεμαίος, ο Νέαρχος ή ο Αριστόβουλος, σώζονται μέσα από το έργο νεοτέρων. Συγγραφείς σαν τον Αρριανό και τον Πλούταρχο, από όπου αντλούμε τις βασικές μας γνώσεις για την εποχή, είναι κατά μισόν αιώνα μεταγενέστεροι: «Σαν να προσπαθεί σήμερα κάποιος να γράψει ιστορία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, χρησιμοποιώντας μόνον πηγές της εποχής», όπως μου επισημαίνει χαρακτηριστικά ο κ. Αποστολίδης.

 

Προσπαθώντας να δώσουν λύση ακριβώς σε αυτό το ζήτημα με το μπέρδεμα των πηγών, οι συγγραφείς του βιβλίου αποφάσισαν να τις ελέγξουν μία μία ως προς την αξιοπιστία τους. «Το δύσκολο είναι να εντοπίσεις τον χαρακτήρα του κάθε ιστορικού. Τι είδους πληροφορίες μάς δίνει; Είναι μεροληπτικός; Ποιος μας τον σώζει; Αν, για παράδειγμα, κάποιος μεταφέρεται από έναν σοβαρό επιστήμονα, όπως ο Στράβων ή ο Αρριανός, αυτομάτως αποκτά μεγαλύτερο κύρος από εκείνον που απηχείται στον “κουτσομπόλη” Αθήναιο. Και στους πιο αξιόπιστους, πάντως, υπάρχουν προβλήματα. Ο Πτολεμαίος, για παράδειγμα, ο οποίος μεταφέρει με κάθε λεπτομέρεια τα των στρατιωτικών κινήσεων, ελιγμών κ.λπ., προσπερνά κρίσιμα πολιτικά θέματα, όπως η υπόθεση του Καλλισθένη – γενικώς αποφεύγει να κρίνει τον βασιλιά του». Με βάση αυτή τη λογική, οι πρώτες 100 σελίδες του τόμου είναι αφιερωμένες στην παρουσίαση της προσωπικότητας και της αξιοπιστίας του κάθε ιστορικού, ώστε ο αναγνώστης να γνωρίζει και να κρίνει πόση βαρύτητα εμπεριέχεται στις μαρτυρίες του, οι οποίες ακολουθούν.

 

Η λογική των «απομυθοποιήσεων»

 

Γιατί όμως είναι σημαντικός όλος αυτός ο εξονυχιστικός έλεγχος των πηγών; «Το πρόβλημα είναι ότι η σύγχρονη έρευνα για τον Αλέξανδρο –ειδικά η πιο σοβαρή, αυτή που γίνεται στο εξωτερικό– διέπεται από όλη αυτή την παραφιλολογία περί ομοφυλοφιλίας, οινοποσίας, καταστροφικής μανίας κ.ο.κ., με δεκάδες επικριτικές μονογραφίες, οι οποίες πηγαίνουν εντελώς αλλού την ιστορία του Αλεξάνδρου. Τα παραπάνω εντάσσονται στη γενικότερη μινιμαλιστική θεώρηση της Ιστορίας, η οποία υιοθετήθηκε μεταπολεμικά κυρίως από τους Αμερικανούς και τείνει να απομυθοποιεί τις προσωπικότητες, προς χάριν πιο συνολικών κοινωνικών φαινομένων. Το ζήτημα όμως δεν είναι να ισοπεδώσουμε τον Αλέξανδρο, ούτε βέβαια και να τον αποθεώσουμε, όπως έκαναν παλαιότεροι ερευνητές απηχώντας και τις εκάστοτε ιστοριογραφικές τάσεις και τα εθνικά πρότυπα των πατρίδων τους (βλ. Γερμανούς, Βρετανούς κ.λπ.)», επισημαίνει ο κ. Αποστολίδης.

 

Φέρνοντας στον νου την (απολαυστική) εισαγωγή του βιβλίου, όπου εξηγούνται τα μικρά και μεγαλύτερα προβλήματα της τεκμηρίωσης, τον ρωτώ ποιες από τις πηγές μπορούν να θεωρηθούν τελικά οι πιο αξιόπιστες. «Ευτυχώς ο Αρριανός έχει κάνει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς για εμάς. Πρόκειται αναμφισβήτητα για σοβαρό πρόσωπο, το οποίο σκέφθηκε να μην ηρωοποιήσει τον Αλέξανδρο – του ασκεί και αρκετή κριτική, μάλιστα. Ετσι, οι πηγές του, που αποτελούνται κυρίως από τον Πτολεμαίο και τον Αριστόβουλο, είναι μάλλον οι πιο αξιόπιστες. Ο τελευταίος, όπως και ο Νέαρχος, μας μεταφέρουν και την πολύ σημαντική πολιτισμική και επιστημονική διάσταση της εκστρατείας».

 

Πέρα από τις αντιδικίες των ιστορικών, εκείνο που μου επισημαίνει με πάθος ο συνομιλητής μου είναι το κέρδος που μπορούμε σήμερα να έχουμε μελετώντας το αυθεντικό πολιτικό πνεύμα του Αλεξάνδρου: «Προσωπικά είμαι εναντίον του εθνικισμού και τολμώ να πω πως και από την ιστορία του Μ. Αλεξάνδρου πηγάζει ακριβώς το ίδιο. Αυτή μας διδάσκει πως το παγκόσμιο, το μεγάλο είναι πρόκληση θετική. Δεν μιλώ για το τέρας της σημερινής παγκοσμιοποίησης, αλλά για τους δρόμους, τα λιμάνια, το κοινό νόμισμα, τον πολιτισμό· όλα αυτά τα αγαθά που ο Αλέξανδρος οραματίστηκε 2,5 χιλιάδες χρόνια πριν».

 

Το βιβλίο των Στάντη και Ηρκου Αποστολίδη «Μέγας Αλέξανδρος: Τα αποσπάσματα των αρχαίων ιστορικών» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg. Πηγή: kathimerini.gr