Η Εικόνα και το Βλέμμα | John Berger

John Berger | Η Εικόνα και το Βλέμμα | Μετάφραση: Ειρήνη Σταματοπούλου |
Εκδότης: Μεταίχμιο | Γράφει η Αγγέλα Μάντζιου

Βασισμένο στην τηλεοπτική σειρά του BBC με δημιουργό τον John Berger

Η εικόνα και το βλέμμα. Το σώμα του βιβλίου απαρτίζουν επτά δοκίμια στοχασμού πάνω στην τέχνη της ζωγραφικής. Πρόκειται για κείμενα παράθεσης λέξεων και εικόνων (1, 3, 5, 7) ή για ενότητες βασισμένες στην αντιπαράθεση αποκλειστικά και μόνο εικόνων από πίνακες διαφόρων εποχών και τεχνοτροπιών (2, 4, 6). Είναι μελέτες αναφοράς σχετικά με την τέχνη -κυρίως της ζωγραφικής και κατ’ επέκτασιν και της φωτογραφίας- μιας πνευματικής, καλλιτεχνικής ή εμπορικής δραστηριότητας, ιδωμένης στην σφαίρα επιρροών, κύρους, αξίας και χρησιμότητας, παραγωγής έργων και καλλιτεχνημάτων: μια αισθητική ενέργεια- απότοκο εσωτερικών διεργασιών και κοινωνικών ερεθισμάτων.

Η ερμηνεία των εικόνων της ζωγραφικής δίνεται με παραδείγματα, αναλογίες και συγκρίσεις, στο πρίσμα της κοινωνιολογικής προσέγγισης. Όψεις της θεματικής, της τεχνικής, των υλικών, της τεχνοτροπίας διαφόρων έργων ανά τους αιώνες, εξετάζονται κριτικά στο ποιόν της απήχησης, της χρήσης και της χρησιμότητας του έργου τέχνης, αφού ως διαδικασία παραγωγής και ως προϊόν, αποτυπώνει αισθητικές τάσεις και καταγράφει άμεσα και έμμεσα μια -ταξική κατά βάση- κοινωνική πραγματικότητα δυναμικών εξελίξεων.

Η τέχνη της αναγέννησης, η ελαιογραφία, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, ροπές, τάσεις, ρεύματα, αποτελούν αντικείμενο διερεύνησης και χαρτογράφησης αξιακών κωδίκων, καθώς η ματιά του καλλιτέχνη και το βλέμμα του θεατή ενός πίνακα αντανακλούν προτιμήσεις και κατευθύνσεις ή αποτελούν πεδία απεικόνισης-κατανόησης του κόσμου.

Ιδιαιτερότητες και χαρακτηριστικά, υποκείμενα και αντικείμενα προβολής ή παρατήρησης, τα δύο φύλα και η πρόσληψη αλλήλων ή ενός εκάστου, η γυναίκα ως επόπτης και εποπτευόμενος του εαυτού της -αντανακλώντας και έλκοντας το βλέμμα του άντρα ζωγράφου ή θεατή του έργου τέχνης-, η ανάδειξη του θέματος και της οπτικής θεώρησης, η κοινωνική πραγματικότητα, η ταξικότητα, το παρελθόν, το παρόν καθώς και το μέλλον της τέχνης ως πρισματικής εικόνας του κόσμου, η έκθεση, η αναπαράσταση και η αναπαραγωγή του έργου τέχνης, η διαφήμιση, τίθενται ως θέματα προβληματισμού και διεξοδικής ανάλυσης ή διατύπωσης ερωτημάτων. Αποκαλύπτονται έτσι κάποια ιδεολογήματα και δίνονται διάφορα κλειδιά ερμηνείας της αισθητικής-πολιτισμικής αξίας των έργων της ευρωπαϊκής -κυρίως- τέχνης.

Επί μέρους θέματα που εξετάζονται είναι το γυμνό στην ζωγραφική και η σεξουαλικότητα, η αίγλη των κλασικών έργων, ο ρόλος του καλλιτέχνη, τα μεγάλα έργα, κάποιες παραδοσιακές και νεωτερικές αντιλήψεις ή υπερβάσεις κανόνων, οι επιλογές των θεμάτων και οι εποχές, ο κατακλυσμός των εικόνων, η κυρίαρχη και απόλυτη δύναμη που αυτές εκπέμπουν, καθώς αιχμαλωτίζουν το βλέμμα, βυθίζοντάς μας σε μια αισθητηριακή απόλαυση, σε μια υπόσχεση ευτυχίας, ευμάρειας, ολοκλήρωσης διά της κατοχής -απόκτησης ενός πίνακα ή αγοράς ενός αντικειμένου.

Η μαζική αναπαραγωγή ενός κλασικού έργου, το διαχρονικό κύρος κάποιων πινάκων, η αλλοτρίωση ή η απαξίωση-αποδυνάμωση του χαρακτήρα και της αξίας της τέχνης, η χρήση ενός έργου ως σημείο αναφοράς ή ως υπόβαθρο αλληλεπίδρασης, μίμησης ή άντλησης ιδεών, (φόντο και αφετηρία νέων τεχνικών διαχείρισης- εκμετάλλευσης- προώθησης προϊόντων, από την ζωγραφική στην φωτογραφία και την διαφήμιση), αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού σχετικά με το κοπιάρισμα – αντιγραφή του μοναδικού στυλ κάποιων έργων.
Καταδεικνύεται σαφώς η επιβολή και η δύναμη της κυριαρχίας των εικόνων να «ντύνουν» το ανικανοποίητο φαντασιακό ατομικό και συλλογικό αίσθημα, χτίζοντας ταυτότητες-πρότυπα κοινωνικής καταξίωσης, τροφοδοτώντας φαντασιώσεις στον καθρέφτη της διαφήμισης. Πρακτική εξαπάτησης η οποία εφαρμόζεται στην σύγχρονη κοινωνική-πολιτική καπιταλιστική πραγματικότητα -θεωρώντας το κάθε τι ως ανταγωνιστικό αναλώσιμο καταναλωτικό εμπόρευμα- στοχεύοντας και αποσκοπώντας στην μεγιστοποίηση του κέρδους.

Αποσπάσματα:

«Η τέχνη κάθε εποχής τείνει να εξυπηρετεί τα ιδεολογικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Εάν λέγαμε απλώς πως η ευρωπαϊκή τέχνη μεταξύ του 1500 και 1900 εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των διαδοχικών κυρίαρχων τάξεων, καθεμία από τις οποίες εξαρτιόταν με διαφορετικούς τρόπους από τη νέα δύναμη του κεφαλαίου, δεν θα λέγαμε κάτι πολύ καινούργιο. Αυτό που υποστηρίζουμε είναι κάτι λίγο πιο ακριβές: πως ο τρόπος με τον οποίο έβλεπε κανείς τον κόσμο, ο οποίος καθοριζόταν εντέλει από νέες στάσεις απέναντι στην ιδιοκτησία και στις ανταλλαγές, βρήκε την οπτική του έκφραση στην ελαιογραφία και δεν θα μπορούσε να την είχε βρει σε καμία άλλη μορφή εικαστικής τέχνης». Σελ. 112

«Σε μια κατηγορία ευρωπαϊκών ελαιογραφιών, οι γυναίκες αποτελούσαν το κύριο, πανταχού παρόν θέμα. Αυτή η κατηγορία είναι το γυμνό. Στα γυμνά της ευρωπαϊκής ζωγραφικής μπορούμε να ανιχνεύσουμε ορισμένα από τα κριτήρια και τις συμβάσεις μέσω των οποίων οι γυναίκες έχουν ιδωθεί και έχουν κριθεί ως θεάματα». Σελ. 62

«Γιατί η διαφήμιση βασίζεται τόσο πολύ στην οπτική γλώσσα της ελαιογραφίας;
Η διαφήμιση αποτελεί τον πολιτισμό της καταναλωτικής κοινωνίας. Προπαγανδίζει μέσω των εικόνων την πίστη αυτής της κοινωνίας στον εαυτό της. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους αυτές οι εικόνες χρησιμοποιούν τη γλώσσα της ελαιογραφίας. Η ελαιογραφία, προτού μετατραπεί σε οτιδήποτε άλλο, αποτελούσε την εξύμνηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Ως μορφή τέχνης προήλθε από την αρχή του είσαι αυτό που έχεις». Σελ. 180

«Η διαφήμιση είναι, ουσιαστικά, νοσταλγική. Πρέπει να πουλήσει το παρελθόν στο μέλλον. Σελ. 181

«Η διαφήμιση μιλά σε μέλλοντα χρόνο, ενώ η επίτευξη αυτού του μέλλοντος αναβάλλεται επ’ άπειρον. Πώς λοιπόν η διαφήμιση παραμένει αξιόπιστη, ή αρκετά αξιόπιστη, ώστε να ασκεί μια συγκεκριμένη επιρροή; Παραμένει αξιόπιστη εξαιτίας του ότι η ειλικρίνεια της διαφήμισης δεν κρίνεται μέσω της πραγματικής εκπλήρωσης των υποσχέσεών της αλλά μέσω της αντιστοιχίας των φαντασιώσεών της με εκείνες του θεατή-αγοραστή. Λειτουργεί ουσιαστικά όχι πάνω στην πραγματικότητα αλλά πάνω στα όνειρα». Σελ. 189

«Για πρώτη φορά στην ιστορία οι εικόνες της τέχνης έγιναν εφήμερες, πανταχού παρούσες, άυλες, διαθέσιμες, χωρίς αξία, ελεύθερες. Μας περιβάλλουν με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο μας περιβάλλει μια γλώσσα. Έχουν εισβάλει στο βασικό ρεύμα της ζωής πάνω στο οποίο δεν έχουν πλέον εξουσία οι ίδιες». Σελ.46

«Ένα έργο τέχνης όμως υποδηλώνει επίσης και ένα πολιτισμικό κύρος, μια μορφή αξιοπρέπειας, ακόμα και σοφίας, που είναι ανώτερη από οποιοδήποτε ποταπό υλικό συμφέρον · μια ελαιογραφία ανήκει στην πολιτισμική κληρονομιά · αποτελεί υπενθύμιση του τι σημαίνει να είσαι καλλιεργημένος Ευρωπαίος. Γι’ αυτό, λοιπόν, το παρατιθέμενο έργο τέχνης (και γι’ αυτόν τον λόγο είναι και τόσο χρήσιμο για τη διαφήμιση) λέει δύο σχεδόν αντιφατικά πράγματα την ίδια στιγμή: υποδηλώνει πλούτο και πνευματικότητα. Υπαινίσσεται πως η αγορά που προτείνεται αποτελεί τόσο μια πολυτέλεια όσο και μια πολιτισμική αξία. Η διαφήμιση έχει στην πραγματικότητα αντιληφθεί την παράδοση της ελαιογραφίας ευρύτερα από τους περισσότερους ιστορικούς της τέχνης. Έχει συνειδητοποιήσει τις επιπτώσεις της σχέσης μεταξύ έργου τέχνης και θεατή-ιδιοκτήτη του, και μέσω αυτών προσπαθεί να πείσει και να κολακέψει τον θεατή-αγοραστή». Σελ.176

«Η τέχνη του παρελθόντος δεν υπάρχει πια με τον τρόπο που υφίστατο κάποτε. Η εξουσία της έχει χαθεί. Στη θέση της υπάρχει μια γλώσσα εικόνων. Εκείνο που έχει σημασία τώρα είναι ποιος χρησιμοποιεί αυτή τη γλώσσα και για ποιο σκοπό. (…). Ένας από τους στόχους αυτού του δοκιμίου είναι να δείξει ότι αυτό που διακυβεύεται είναι πολύ ευρύτερο. Ένας λαός (ή μια τάξη) που είναι αποκομμένος από το παρελθόν του είναι πολύ λιγότερο ελεύθερος να επιλέξει και να δράσει ως λαός (ή τάξη) από όσο αν είχε τη δυνατότητα να τοποθετηθεί μέσα στην ιστορία. Αυτός είναι και ο λόγος -και μάλιστα ο μόνος λόγος- για τον οποίο ολόκληρη η τέχνη του παρελθόντος έχει σήμερα αναχθεί σε πολιτικό ζήτημα». Σελ.47

John Berger
Η Εικόνα και το Βλέμμα
Μετάφραση: Ειρήνη Σταματοπούλου
Εκδότης: Μεταίχμιο

  • Μορφή: Μαλακό Εξώφυλλο
  • Έτος έκδοσης: 2022
  • Αριθμός σελίδων: 216
  • Κωδικός ISBN-13: 9786180330380
  • Διαστάσεις: 14×21

 

Διαβάστε επίσης:

Το Κορίτσι Με Το Σκουλαρίκι της Τρέισυ Σεβαλιέ | Κριτική

Ακολουθήστε το cityportal.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις Διαβάστε για Συναυλίες, Σινεμά, Θέατρο, βιβλία, τέχνες, εκδρομές στην ατζέντα (ημερολόγιο) αλλά και όλα τα Τελευταία νέα από τη Θεσσαλονίκη, την Ελλάδα και τον Κόσμο, σήμερα, τώρα που συμβαίνουν.

 

Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε