Καιρός του σιγάν | Πάτρικ Λη Φέρμορ

Καιρός του σιγάν | Στη σιωπή των μοναστηριών Βόρεια Γαλλία – Καππαδοκία | Συγγραφέας Patrick Leigh Fermor (Πάτρικ Λη Φέρμορ) | Εκδόσεις Μεταίχμιο | Μετάφραση: Μιχάλης Μακρόπουλος | ISBN 9786180327465 | Αριθμός Σελίδων 136 | Διαστάσεις 21×14 | Χρονολογία έκδοσης 2022

«Αυτό το βιβλιαράκι με τον τόσο όμορφο τίτλο από τον Εκκλησιαστή εκδίδεται για πρώτη φορά στα Ελληνικά». Σημείωμα του μεταφραστή.

Ανοίγοντας το βιβλίο ο αναγνώστης βλέπει την αφιέρωση του συγγραφέα, «στη μητέρα μου» και την προμετωπίδα, με ένα απόσπασμα από την Θεία Κωμωδία του Δάντη και φράσεις από τον Εκκλησιαστή:

Θεωρητικοί κ’ οι φλόγες όλες οι άλλες,
Υπήρξαν άνθρωποι, όλοι ξαναμμένοι,
Στο πυρ που ανθούς γεννάει κι οπώρες άγιες.
Εδώ ο Ρομάλδος κι ο Μακάριος είναι,
Κ’ οι αδελφοί μου, που όλοι στα κελιά μας,
Αγνοί περάσανε όλοι τη ζωή τους. Η Θεία Κωμωδία, Γ’ Παράδεισος,
«Άσμα XXII, 46-51, μτφ. Γιωργής Κότσιρας, Ζαχαρόπουλος,1986

Τοις πάσι χρόνος και καιρός τω παντί πράγματι υπό τον ουρανόν…
καιρός του σιγάν και καιρός του λαλείν.
Εκκλησιαστής, 3, 1 & 7

Ο συγγραφέας Πάτρικ Λη Φέρμορ, στην εισαγωγή του βιβλίου του, «Καιρός του σιγάν», αναφέρεται στην ιδιαίτερη συνθήκη και τους προσωπικούς περιορισμούς που θέτει εντός του η απόπειρα να μιλήσει για ζητήματα θρησκευτικά τα οποία ακουμπούν στον σκεπτικισμό και στην άγνοια του θέματος «πίστη», καθότι η γνώση του είναι ατελής και η εμπειρία του ανώριμη. Το βιβλίο περιγράφει με θέρμη τις διαδοχικές επισκέψεις του συγγραφέα σε διάφορες μονές της Ευρώπης και της Ασίας. Ο συγγραφέας ομολογεί πως αυτές οι επισκέψεις τον επηρέασαν βαθύτατα.

Πέρα από την Ιστορία, την γεωγραφία, τα τοπία, τα κτίσματα, την ζωή των μοναχών, εκείνο το στοιχείο που φαίνεται να τον συγκινεί είναι η τάση της απομόνωσης και της σιωπής, η ανακάλυψη μιας ικανότητας για μοναξιά, για καθαρότητα και γαλήνη του πνεύματος, όπως βιώνεται στην μοναστική ζωή. Αυτήν την τάση ζωής παρακολουθεί σε διάφορες μοναστικές κοινότητες, μετέχοντας ως επισκέπτης, συντονίζοντας τις δυνάμεις του και εξασκώντας τον νου, ώστε να πετύχει την ηρεμία, μια κατάσταση αδιανόητη στην φρενίτιδα και τους ρυθμούς της σύγχρονης ζωής.

Ο συγγραφέας συλλογίζεται πως ακόμη κι ένας σκεπτικιστής ή άθεος, αν τύχει να βρεθεί σε μια μοναστική κοινότητα, θα νιώσει ότι μετέχει σε μια πνευματική δραστηριότητα καθώς ασυνείδητα έχει μερίδιο σε μια διαδικασία πνευματική, αφού τα μοναστήρια αποτελούν κοιτίδες ανάκλησης μιας μυστηριακής και θεραπευτικής χαράς, όπως υποστηρίζει.

Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ γράφει εξομολογητικά και με ειλικρίνεια ξεδιπλώνοντας τις σκέψεις και τα συναισθήματά του για την ζωή των μοναχών και για τις μέρες που έζησε κοντά τους σε διάφορα μοναστήρια, ως φιλοξενούμενος επισκέπτης.

Το γράψιμο- η δική του ενασχόληση- αλλά και οι κανόνες της φιλοξενίας, η φύση, τα δάση, τα αρχιτεκτονήματα των μοναστηριών, οι ασχολίες των μοναχών, οι προσευχές, η τράπεζα, η λειτουργία, οι βιβλιοθήκες, οι φωνές, οι ψίθυροι, η σιωπή, τα θροΐσματα, οι αναγνώσεις και οι διάφορες συζητήσεις, προκύπτουν ως εικόνες και βιωμένες εμπειρίες ζωής, σφραγίζοντας αισθήματα, φιλίες, εκτίμηση και συμμετοχή σε μια πνευματική διεργασία.

Τα συναισθήματά του αντικρίζοντας εγκαταλειμμένες μονές και έρημα μοναστήρια έχουν αφήσει μέσα του μια διαπεραστική σκιά λύπης όπως χαρακτηριστικά λέει, μιλώντας για την ελεγειακή θλίψη πάνω από τα μοναστήρια στους βράχους της Καππαδοκίας ή τα ρημαγμένα αβαεία της Αγγλίας που θα μείνουν για πάντα τραγικά, γιατί δεν έχουν τίποτα να κρύψουν πίσω από τα ερείπια και την ερημιά τους.

«Ξέρουμε, επίσης, την άθλια ιστορία της αναίτιας καταστροφής και της ερήμωσής τους, και δεν χρειάζεται παρά να κλείσουμε για μια στιγμή τα μάτια για να ξαναχτίσει η φαντασία μας τους πύργους και τις κωνικές στέγες, και να καλέσουν τα αυτιά μας τον ψίθυρο από την δραστηριότητα των μοναχών και τον ήχο από καμπάνες που τις έλιωσαν προ πολλού. Ξεπροβάλλουν στους αγρούς σαν κορυφές μιας εξαφανισμένης Ατλαντίδας, βουλιαγμένης στο βάθος τεσσάρων αιώνων. Οι ερειπωμένες μονές ορθώνονται άχρηστες ανάμεσα στα αυλάκια και μόνο σπασμένες κολόνες δείχνουν την παλιά συμμετρία που είχαν τα κλίτη και τα περίστωα. Περιτριγυρισμένες από κουφοξυλιές, με τις βάσεις τους μέσα στις φτέρες και τις βατομουριές και με τις κορυφές τους γεφυρωμένες με τόξα και σπασμένα τύμπανα που διαγράφουν λεπτές τροχιές πάνω από τα δέντρα, οι κιονοστοιχίες στηρίζουν τη μεγάλη κι άδεια περίμετρο ενός ρόδακα στον ουρανό, όπου κοράκια πετούν. Είναι θαρρείς κι ένα τρομερό γρηγοριανό μέλος διακόπηκε πριν από εκατοντάδες χρόνια κι έκτοτε απέμεινε απολιθωμένο εκεί, στην κορύφωσή του» Π. Λ. Φ. 1957 Σελ.17 – 18

Αισθάνεται συμπάθεια για το σθένος και την προσπάθεια των προσώπων που ενδύονται την στολή του μοναχού, υπακούοντας σε μια κλίση, μια πίστη ή μια παράδοση κλήσης και που αγωνίζονται να δαμάσουν την σάρκα και να εξυψώσουν το πνεύμα τους με προσευχές για την σωτηρία του κόσμου.

Γραμμένο με σεβασμό και με διάθεση κατανόησης, το βιβλίο αποτελεί ένα ενδιαφέρον ανάγνωσμα μελέτης μιας τάσης πνευματικής διαδεδομένης από την Ασία στην Ευρώπη, σε μια ιστορική εποχή μετακινήσεων, ανακατατάξεων και ταραχών.

Το αβαείο του Σεν Βαντρίλ Ντε Φοντανέλ, τα μοναστήρια στους βράχους της Καππαδοκίας, από το Σολέμ στο Λα Γκραντ Τραπ, είναι οι τίτλοι των κεφαλαίων που αποτελούν τον κύριο κορμό αναφοράς του βιβλίου, μαζί με την εισαγωγή και ένα περιληπτικό υστερόγραφο.

Ιστορικές αναφορές, αρχηγοί και άλλα πρόσωπα, αρχεία, εξεγέρσεις, δόγματα, ιδρυτές, κηρύγματα, κανόνες, σύνοδοι, αποσχίσεις, τάγματα, αλλά και δομές και ενασχολήσεις της μοναστικής ζωής, η ιεραρχία των μοναχών, καθώς και οι σχέσεις με τον κόσμο, δίνονται σε μια γλαφυρή αναδιήγηση των επισκέψεων, στο γνώριμο ύφος της ανθρωπιστικής παιδείας των κλασικών σπουδών του πολυμαθούς συγγραφέα.

Οι αναφορές στις θρησκευτικού χαρακτήρα δραστηριότητες των μοναχών και στις άλλες ασχολίες, το τελετουργικό της μοναστικής συμβίωσης, αλλά και ο ξένος, ο συγγραφέας, που παρατηρεί τον εαυτό του και το πλήθος των μοναχών ή καταγράφει τα πρόσωπα και μαντεύει τις ιστορίες τους και τις συνθήκες της ζωής τους στο ευρύτερο περιβάλλον της μονής, όλα αυτά δένονται ως σώμα αφήγησης μιας μοναδικής εμπειρίας και δίνονται με τρόπο ειλικρινή και με ματιά διεισδυτική που ακουμπά στο μυστήριο και στην πραγματικότητα.

Εικόνες της φύσης και των αγροτικών εργασιών, περιγραφές της αρχιτεκτονικής δομής, των κελιών, της τράπεζας και των χώρων λατρείας, λεπτομέρειες της μοναστικής ζωής, ωράρια λειτουργιών, τύποι των υποχρεώσεων και καθηκόντων των μοναχών ή των κανόνων που διέπουν την λειτουργία των μοναστηριών, δίνονται με καίριες και λεπταίσθητες παρατηρήσεις.

Η εσωτερική ζωή των μοναχών, η απομόνωση, η ηρεμία, η σιωπή, η περισυλλογή, η προσευχή και η μελέτη, η επαφή με τον εξωτερικό κόσμο μέσω των επισκεπτών-προσκυνητών, η αλληλεπίδραση κοσμικών -μοναχών, οι ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και οι ανακατατάξεις δυνάμεων, οι αλλαγές που υφίστανται στο πέρασμα των αιώνων και επηρεάζουν την άνθηση, την εξέλιξη ή τον μαρασμό και την εγκατάλειψη κάποιων ισχυρών και σημαντικών κάποτε μοναστικών κέντρων, δίνονται με στοιχεία εμπειρικής παρατήρησης, ή με συμπεράσματα που προκύπτουν από συζητήσεις, από την μελέτη διαφόρων πηγών, αποκαλύπτοντας την ανησυχία και την ευρυμάθεια του συγγραφέα.

Συναισθήματα, τύποι που άπτονται των ιδιαιτεροτήτων της μοναστικής ζωής, όπως η ενδυμασία, οι ασχολίες, οι περιορισμοί, οι όρκοι, της πενίας, της σιωπής, της αγαμίας, της υπακοής, τοπία, όπως η αρχέγονη ερημιά των βράχων της Καππαδοκίας σε σύγκριση με τα τοπία που περιβάλλουν τα μοναστήρια της Αγγλίας, αγιογραφίες, αρχιτεκτονικά στοιχεία, κίονες, αψίδες, τόξα, επιγραφές, κόχες, χρώματα, αναπαραστάσεις σκηνών και μορφές αγίων, ερείπια, κοράκια, περιστέρια, οικόσημα, περιγραφές άλλων συγγραφέων, αποτελούν στοιχεία που κινητοποιούν δημιουργικά την φαντασία του συγγραφέα.

Βλέπει τα αβαεία και τις μονές ως τόπους γαλήνης, δοκιμασίας, απομόνωσης ή ως πανεπιστήμια – κέντρα που διέσωσαν την γνώση του αρχαίου κόσμου. Στοχάζεται προχωρώντας σε μια ανασύνθεση της δόξας του παρελθόντος αλλά και των συνθηκών που οδήγησαν στην φθορά του κινήματος και στην εγκατάλειψη μονών και κέντρων λατρείας. Έτσι ολοκληρώνει την κρίση του, μην παραβλέποντας γεγονότα και τάσεις που κάποιες φορές στοχεύουν στην αναβίωση του κοινοβιακού μοναστικού βίου με άλλους όρους, συσπειρώνοντας δυνάμεις σε νέα θρησκευτικά κέντρα, εξελίσσοντας μια παράδοση αιώνων που φτάνει ως την σύγχρονη εποχή.

Καιρός του σιγάν | Στη σιωπή των μοναστηριών Βόρεια Γαλλία – Καππαδοκία Αποσπάσματα

«Πήγαινα άγνωστος και απρόσκλητος, ένας πολίτης του αιρετικού νησιού από την άλλη πλευρά της Μάγχης, χωρίς καν τη δικαιολογία ότι ήθελα να αποσυρθώ από τα εγκόσμια · στην πραγματικότητα, έψαχνα για ένα ήσυχο και φτηνό μέρος για να μείνω όσο θα συνέχιζα να δουλεύω ένα βιβλίο που έγραφα. Ένας φίλος στο Παρίσι μου είχε πει ότι το Σεν Βαντρίλ ήταν ένα από τα πιο παλαιά και όμορφα αβαεία των βενεδικτίνων στη Γαλλία · έτσι κατέστρωσα τα σχέδιά μου και ξεκίνησα…» Σελ. 25-26

«Το πνιχτό φως μες στην εκκλησία κρεμούσε ανάμεσά μας ένα αραχνοΰφαντο τούλι, αναπαράγοντας ακριβώς την ατμόσφαιρα ενός ισπανικού ατελιέ στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα, όπου –κερένια, αυστηρά, αναιμικά, με κουρά- ήταν τα σκυμμένα σε προσευχή τα μοντέλα του Θουρμπαράν και του Ελ Γκρέκο. Δεν είναι τυχαίο που αυτοί οι ζωγράφοι είχαν ακολουθήσει καταπόδας την αγία Τερέζα και τον άγιο Ιωάννη του Σταυρού, και απεικόνισαν τόσο πιστά τα εξωτερικά σημάδια της μοναστικής υπακοής, προσευχής, περισυλλογής, αυτοτιμωρίας και του μυστικιστικού πειραματισμού – τα ίχνη που αφήνει η σκοτεινή νύχτα της ψυχής με την αναρρίχηση σε ουράνια όρη και την εξερεύνηση εσωτερικών ουρανίων μονών». Σελ. 33-34

«Από το παράθυρό μου είδα τα φώτα στα κελιά τους να σβήνουν ένα ένα, κι έπειτα κάθισα για να γεμίσω τις άδειες ώρες της νύχτας μπροστά στη στοίβα από χειρόγραφα, χάρτες των νησιών της Καραϊβικής και φωτογραφίες της κεντροαμερικανικής ζούγκλας και των ανέκφραστων προσώπων Ινδιάνων Μάγια». Σελ. 67

«Μάταια θα αναζητήσει κανείς στους κιστερκιανούς τις υπέροχες βιβλιοθήκες που είναι ένα από τα κλέη του καλλιεργημένου τάγματος των βενεδικτίνων : αυτά τα μεγάλα θησαυροφυλάκια σαν το Μόντε Κασίνο, το Κλινί, το Σεν Ζερμέν, το Σεν Γκαλ, όπου όλη η γνώση και η σοφία του κόσμου έξω από τα τείχη του Βυζαντίουνήταν φυλαγμένες τον Μεσαίωνα». Σελ. 90-91

«Τα παράθυρα ήταν δίχως κουρτίνες και τίποτα δεν έκρυβε τα υπέροχα λευκά λοξά κουφώματά τους στη χοντρή τοιχοδομή και τα ελλειψοειδή ποικίλματα της κορνίζας στην κορυφή τους. Ήταν ένα θαυμαστό δωμάτιο για να ξυπνάς μέσα του. Νύχτες χωρίς όνειρα τελείωναν απαλά, όπως ακουμπά η καρίνα μιας βάρκας στην όχθη μιας λίμνης. Το ηλιόφως ξεχυνόταν μέσ’ από τα τρία ψηλά παράθυρα και, καθώς ήμουν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, το μόνο που έβλεπα ήταν οι απανωτές στρώσεις από φύλλα καστανιάς, σαν εκατομμύρια στρογγυλεμένα πράσινα χέρια το ένα πάνω στ’ άλλο, και ο κρυσταλλένιος ουρανός του Οκτωβρίου, πλαισιωμένος από τα λεπτά ασπρογάλαζα καθρεφτίσματα, ή το παχύ γαλακτερό λευκό ή το λευκόχρυσο κει που χτυπούσε ο ήλιος, στις επιφάνειες των τοίχων, ή των τόξων και των ανοιγμάτων στα παράθυρα». Σελ. 68

«Πόσο διαφορετικό ήταν, σκέφτηκα, από τα άγρια, τριχωτά πρόσωπα ληστών που είχαν οι Έλληνες καλόγεροι στον Άθω και τα Μετέωρα, που τα μάτια τους σιγοκαίνε κι αστράφτουν και λαμπυρίζουν κάτω από κούτελα που είναι πάντοτε δεμένα σε κόμπους οργής ή γέλιου ή συγκέντρωσης, ή χαλαρωμένα ξάφνου με μειλίχια, ολύμπια καλοσύνη». Σελ.32

«Έτσι, κι ας δείχνουν απόμακρα, απρόσιτα κι αβέβαια, αυτά τα αλλόκοτα μέρη είναι πολύ πιο κοντά στις αρχέγονες απαρχές του μοναχισμού απ’ ό,τι η μουντή βόρεια σιωπή και το μοναστικό μισόφωτο που φέρνει πιο εύκολα στον νου η σκέψη των μοναστηριών. Το σκηνικό του πρώιμου χριστιανικού κόσμου ήταν ολόγυρά μας». Σελ. 119

«Ο αέρας ήταν υαλώδης, δύσπλαστος, κρυσταλλικός. Όλος ο κόσμος έμοιαζε γυρισμένος το μέσα έξω». Σελ. 120

«Όμως, εκείνο το μυστήριο όπου διεισδύει ένας ξένος αφού μείνει για κάποιο διάστημα σ’ ένα μοναστήρι -το αργό ξόρκι της θεραπευτικής σιωπής, με τη σωρευτική του δράση- δεν έχει χάσει τίποτε απ’ τη μαγεία του». Σελ. 122

Καιρός του σιγάν | Πάτρικ Λη Φέρμορ | παρουσίαση – κριτική Άγγελα Μάντζιου

Βαλκανευτές | Γιώργος Χατζελένης