Λατρεία άνευ πλαισίου

Πάντα ιδών Διός οφθαλμός και πάντα νοήσας
[δηλ. όλα τα είδε το μάτι του Δία και όλα τα κατάλαβε]
Ησίοδος

Ιερά αντικείμενα, όπως αγάλματα και πίνακες θεών, εκφράζουν τη δύναμη της θεϊκής παρουσίας σε ασιατικά θρησκευτικά πλαίσια. Η μελέτη διαφορετικών προοπτικών για τα ιερά αντικείμενα μάς βοηθά να σκεφτούμε πέρα από θρησκευτικά πλαίσια και μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε πώς τα αντικείμενα και οι εικόνες παίζουν ενεργό ρόλο στη ζωή μας.

Η ινδουιστική πρακτική ορίζεται από το darśan: μια τελετουργική πράξη αλληλεπίδρασης με το θείο μέσω της οπτικής εμπειρίας. Η Diana Eck περιγράφει αυτή την αλληλεπίδραση στη μελέτη της για την ινδική οπτική κουλτούρα υπό τον τίτλο Darśan, με τον ακόλουθο τρόπο: “να στέκεσαι ενώπιον της παρουσίας της θεότητας και να κοιτάς την εικόνα με τα μάτια σου, να βλέπεις και να σε βλέπει η θεότητα”. Οι βουδιστικές τελετουργίες Theravada στη Νοτιοανατολική Ασία περιλαμβάνουν ολονύχτιες ψαλμωδίες προκειμένου να ανανεώσουν τη δύναμη των ιερών αγαλμάτων. Μοναχοί και λαϊκοί στη βόρεια Ταϊλάνδη συγκεντρώνονται για να απαγγείλουν βουδιστικές σούτρα κρατώντας κορδόνια συνδεδεμένα με μια εικόνα του Βούδα, σχηματίζοντας έναν περίπλοκο ιστό σύνδεσης μεταξύ της εικόνας και της βουδιστικής κοινότητας.

Θεωρείται πως αυτά τα άσματα εισέρχονται στο άγαλμα, επαναφορτίζοντας την καρμική του δύναμη και αναζωογονώντας το για να αλληλεπιδράσει ξανά με την κοινότητα. Τα ιαπωνικά βουδιστικά αγάλματα περιέχουν πολλά τελετουργικά αντικείμενα τοποθετημένα μέσα στις ξύλινες κοιλότητες τους: οστά αγίων, ρόμπες από επιφανείς μοναχούς, ακόμη και μεταξωτά αντίγραφα σπλαχνικών οργάνων όπως πνεύμονες και νεφρά. Μάλιστα, ορισμένες βουδιστικές τελετουργίες πραγματοποιούνται για να μεταμορφώσουν το σώμα ενός αγάλματος σε ζωντανό σώμα! Σε περιπτώσεις όπως αυτή, τα άψυχα αντικείμενα πιστεύεται ότι μεταμορφώνονται όχι μόνο σε ιερά πράγματα, αλλά και σε ενεργά, ζωντανά όντα που μπορούν να δουν, να ακούσουν, να γευτούν και να ανταποκριθούν στις ανησυχίες όσων τα λατρεύουν.

Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι για να ζωντανέψει μια εικόνα και κάθε τελετουργική παράδοση φέρει τη δική της μοναδική διαδικασία. Ωστόσο, η πιο γνωστή σε όλη την Ασία αναφέρεται συνήθως ως η τελετή «ανοίγματος των ματιών». Ο όρος «άνοιγμα των ματιών» πήρε το όνομά του από την κορύφωση μιας έντονης τελετουργικής διαδικασίας όπου ο μοναχός ζωγραφίζει τις κόρες της εικόνας, ανοίγοντας έτσι τα μάτια του για να δει. Στη Σρι Λάνκα, οι βουδιστές μοναχοί εκτελούν μια εκδοχή γνωστή ως netra-pinkama, η οποία μεταφράζεται ως «αξιωτική δράση των ματιών».

Πριν από τον καθαγιασμό, ένα άγαλμα δεν αντιμετωπίζεται με περισσότερο σεβασμό από αυτό που θα έδινε κανείς στα υλικά από τα οποία αποτελείται. Η ίδια η πράξη του καθαγιασμού δείχνει ότι ένα άγαλμα ζωντανεύει. Η αναζωογόνηση μιας εικόνας δεν είναι ένα έργο που αναλαμβάνεται επιπόλαια, καθώς σε ορισμένες περιπτώσεις πιστεύεται ότι τυχόν δαιμονικά πνεύματα που περιπλανώνται θα μπορούσαν να διακόψουν τη διαδικασία, οδηγώντας έτσι σε ένα αναποτελεσματικό τελετουργικό ή ακόμα και σε ένα κακόβουλο εικονίδιο. Τόσο ο χώρος του ναού όσο και οι ειδικοί των τελετουργιών πρέπει να υποβάλλονται σε τελετουργίες εξαγνισμού πριν ξεκινήσουν. Η όλη διαδικασία είναι γεμάτη με αυστηρές διαδικασίες και αποφυγή διαφόρων ταμπού : κοινό θέμα μεταξύ των τελετουργιών αγιασμού στις ασιατικές θρησκευτικές παραδόσεις.

Και μια άξια λόγου λεπτομέρεια: ο μοναχός πρέπει να απέχει από το να κοιτάξει απευθείας στα μάτια της εικόνας, οπότε χρησιμοποιεί έναν καθρέφτη για να κοιτάξει πάνω από τον ώμο του για να ζωγραφίσει τις κόρες της εικόνας. Στην Ταϊβάν, αγάλματα και πίνακες βουδιστών, ταοϊστών και τοπικών θεών θα υποβληθούν σε ένα παρόμοιο είδος πρακτικής που είναι γνωστό ως «kaiguang», που σημαίνει «άνοιγμα της λάμψης». Οι μοναχοί, οι δάσκαλοι των Ταοϊστών και ακόμη και οι καλλιτέχνες που σκαλίζουν τα αγάλματα μπορούν να εκτελέσουν την ιεροτελεστία εκ μέρους των ατόμων ή των κοινοτήτων του ναού που αναθέτουν την εικόνα. Μόλις ολοκληρωθεί, τα καταστήματα θα τυλίξουν ένα κομμάτι κόκκινο χαρτί για να καλύψουν τα μάτια του αγάλματος ώστε να εξασφαλίσουν ότι το πρώτο πράγμα που θα δει η εικόνα θα είναι το πρόσωπο αυτού που τη ζήτησε η δύναμη του ιερού οράματος είναι τέτοια που πρέπει κυριολεκτικά να μένει κρυφή. Μόλις ανοίξουν τα μάτια της, η εικόνα γίνεται ένα ζωντανό πράγμα ικανό να κάνει δυνατές πράξεις.

Οι άνθρωποι γενικά συμπεριφέρονται πολύ διαφορετικά, κάνοντας προσφορές θυμιάματος και προσπαθώντας να ακολουθήσουν την κοινωνική εθιμοτυπία για να μην προσβάλλουν. Η φροντίδα με την οποία αντιμετωπίζονται αυτά τα αντικείμενα από τη στιγμή που έχουν «ενεργοποιηθεί» υποδηλώνει ότι υφίστανται πολλά περισσότερα από αυτά που φαίνονται στο γυμνό μάτι. Το να δεις είναι κρίσιμο για την κατανόηση του τι κάνουν οι εικόνες. Κοιτάζοντας φαινομενικά πίσω μας, οι ιερές εικόνες μας υπενθυμίζουν ότι δεν είμαστε μόνοι σε αυτόν τον κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο, στέλνουν ένα μήνυμα ότι ο κόσμος δεν είναι εκεί μόνο για τα μάτια μας, αλλά ότι και άλλες απ-όψεις είναι εξίσου ισχυρές με τις δικές μας.

Γράφει ο Ζιώγας Απόστολος (βιολόγος) | Φωτογραφία Depositphotos | Αυτό το ξέρατε;