Το 2017, κατά τη διάρκεια μιας εσωτερικής μετακόμισης του Τμήματος Τέχνης και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Princeton, εντοπίζονται μέσα σε ένα ξεχασμένο βαρέλι εννέα μεταλλικά κάνιστρα με φιλμ. Το ενδιαφέρον για το υλικό αυτό είναι μεγάλο για το πανεπιστήμιο, που σύντομα το συσχετίζει με μια πληθώρα αταύτιστων τεκμηρίων τα οποία υπήρχαν ήδη στη Συλλογή Οπτικών Μέσων. Αντίστοιχο ενδιαφέρον εκδηλώνει και ο διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας κ. Αναστάσιος Ντούρος, ο οποίος ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του πανεπιστημίου και επεξεργάστηκε το υλικό σε συνεργασία με την επιμελήτρια του Τμήματος Φωτογραφικών Αρχείων Julia Gearhart και τη μεταδιδακτορική ερευνήτρια του Τμήματος Μεσαιωνικής Τέχνης Maria-Alessia Rossi.
Όπως αποδείχτηκε το υλικό αποτυπώνει το πρώτο ταξίδι Αμερικανών περιηγητών στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα το 1929. Ο τίτλος της έκθεσης «No Woman’s Land» είναι εμπνευσμένος από τον τίτλο που έδωσαν οι ίδιοι οι περιηγητές στην αποστολή τους. Το μεγάλο ενδιαφέρον που παρουσιάζει έγκειται στην αποτύπωση όχι μόνο των τοπίων και της αρχιτεκτονικής των μονών, αλλά πολύ περισσότερο της καθημερινότητας των ίδιων των μοναχών. Ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να αποκτήσει ένα έμμεσο βίωμα του Αγίου Όρους που, όπως αναφέρει ο Χ. Γιανναράς, αποτελεί «το τελευταίο τοπικό έρεισμα της ελληνικής οικουμενικότητας»* , υπερβαίνοντας φυλετικά-εθνικά χαρακτηριστικά και ανάγοντας τα πάντα στην πνευματική τους καθολικότητα. Γινόμαστε, έτσι, παρατηρητές και συμμετέχουμε στην εκάστοτε στιγμή της μοναστικής ζωής. Τοποθετούμαστε εντός του αγιογραφικού εργαστηρίου της Μονής Αγίου Παντελεήμονος, στεκόμαστε απέναντι από τον αναχωρητή μοναχό Ηλία, τον βλέπουμε να κινείται, να συνομιλεί με τους περιηγητές, παρακολουθούμε το μεσημεριανό γεύμα στην τράπεζα, σαστίζουμε όταν ανάμεσα από τα σκυμμένα κεφάλια το πρόσωπο ενός μοναχού μας εντοπίζει και μας κοιτά επίμονα.
* Χρήστος, Γιανναράς, «Η Αγιορείτικη Οικουμενικότητα», Άρδην, τ. 11, Δεκέμβριος 1997, Αφιέρωμα «Άγιο Όρος. Η οικουμενικότητα του Ελληνισμού», σ. 35.
«No Woman’s Land: Από το Princeton στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα του 1929»
Από 25 Μαΐου 2023 έως και 16 Σεπτεμβρίου 2023 στην Θεσσαλονίκη η Αγιορειτική Εστία, φιλοξενεί την έκθεση φωτογραφίας με τίτλο «No Woman’s Land: Από το Princeton στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα του 1929». Πρόκειται για μια έκθεση που εκπλήσσει τόσο μέσα από την ποιότητα του υλικού που προβάλλεται, όσο και μέσα από την ιστορία του, από την πορεία της αναπάντεχης ανακάλυψής του.
Για την ανακάλυψη του υλικού, την επεξεργασία και τη σημασία της έκθεσης μας μίλησαν οι Julia Gerhart και Maria-Alessia Rossi. Μεταξύ άλλων αναφέρονται στα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα και τη δραστηριότητά τους στο Πανεπιστήμιο Princeton.
Πώς ανακαλύψατε το αρχείο;
Το αρχείο εντοπίστηκε αναπάντεχα κατά τη διάρκεια μιας μετακόμισης στο Τμήμα Τέχνης και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πρίνστον στα τέλη του 2017. Ένα βαρέλι, ξεχασμένο σε μια γωνία του «Αρχείου Αποστολών», περιείχε εννέα κάνιστρα με μπομπίνες νιτρικού φιλμ διαφόρων διαστάσεων, εκ των οποίων μόνο οι μισές ήταν δυνατό να ψηφιοποιηθούν χωρίς να επιβαρυνθεί σοβαρά το υλικό τους. Μετά από εκτενή έρευνα το φιλμ αναγνωρίστηκε ως καταγραφή ενός ταξιδιού στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα, στην Ελλάδα του 1929, ένα ταξίδι που ανέλαβε να κάνει ο απόφοιτος αρχιτέκτονας του πανεπιστημίου Gordon McCormick, ο κινηματογραφιστής του Χόλυγουντ Floyd Crosby και ο Ρώσος εμιγκρέ, ζωγράφος και εξερευνητής Vladimir “Vovo” Perfilieff. Μετά την ταυτοποίηση του φιλμ, ανάμεσα στο υπόλοιπο υλικό που είχε απομείνει από την αποστολή, βρέθηκαν 254 φωτογραφικές εκτυπώσεις, 81 γυάλινες φωτογραφικές πλάκες και 9 πίνακες με νερομπογιά.
Πώς ταυτοποιήσατε το υλικό; Υπήρχαν συγκεκριμένες γραπτές αναφορές μαζί με το φωτογραφικό αρχείο;
Η αναγνώριση του φιλμ ήταν το πρώτο βήμα στη συγκέντρωση της συλλογής. Στην πραγματικότητα, στις ετικέτες των νιτρικών φιλμ αναγραφόταν: «Φιλμ από το Άγιον Όρος, B.P. Donnelly, Μάρτιος 1944». Αυτή ήταν μια ιδιαίτερα περίεργη ετικέτα καθώς δεν ανέφερε ούτε τους τρεις συμμετέχοντες της αποστολής, αλλά ούτε και τη σωστή ημερομηνία. Μία από τις ετικέτες των κανίστρων με την αναγραφή «Matto Grasso» ήταν αυτή που φανέρωσε αργότερα τη σύνδεση με τους Floyd Crosby και Vladimir Perfilieff. Συγκεκριμένα, ο θάνατος του Perfilieff ήταν η αιτία της περίεργης αυτής αναφοράς στο 1944: ο Perfilieff πέθανε μόνος εκείνη τη χρονιά σε ένα ενοικιαζόμενο σπίτι, έχοντας υποφέρει πολλά νοσώντας από διαβήτη. Το σώμα του βρέθηκε από τον φίλο του Lieutenant William P. Donnelly. Έτσι, ήταν ο Donnelly αυτός που συγκέντρωσε στο βαρέλι τις μπομπίνες του Crosby και τις έστειλε στον Gordon McCormick στο Σικάγο. Αυτός είναι ο λόγος που η ετικέτα δεν αναφερόταν στην πραγματική ημερομηνίας της αποστολής στο Άγιον Όρος, αλλά στη μεταφορά του υλικού στο Σικάγο από τον Donnelly το 1944.
Οι γυάλινες φωτογραφικές πλάκες και οι εκτυπώσεις ανακαλύφθηκαν ξεχωριστά τους επόμενους μήνες. Καταγράφοντας το υλικό μιας άλλης συλλογής, η Julia Gearhart έπεσε πάνω στις φωτογραφικές εκτυπώσεις της ίδιας αποστολής, οι οποίες είχαν λανθασμένα συνδεθεί με τη συλλογή του πρώην καθηγητή του Πρίνστον Slobodan Ćurčić με υλικό από την Ιερά Μονή Χιλανδαρίου. Στο μεταξύ, ο Δημήτρης Γόντικας, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Seeger (Seeger Center for Hellenic Studies), και ο William Childs, πρώην καθηγητής κλασσικής τέχνης και αρχαιολογίας, αναζητούσαν κάποια αυθεντική φωτογραφία της Αθήνας στις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες της συλλογής του τμήματος.
Αν και δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν αυτό που έψαχναν, ο κ. Γόντικας εντόπισε έναν πίνακα με την ετικέτα «Άγιον Όρος» και έναν επισυναπτόμενο κατάλογο της αποστολής, τα οποία και έφερε πίσω στο Τμήμα Φωτογραφικών Αρχείων. Η κ. Gearhart κατάφερε, έτσι, να συμπεράνει πως οι 81 γυάλινες φωτογραφικές πλάκες αποτελούσαν επίσης υλικό από την αποστολή του 1929. Ο κατάλογος είχε μάλλον δημιουργηθεί από τον McCormick (δεκαπέντε χρόνια μετά το γεγονός). Ήταν αυτός που έστειλε τα κάνιστρα, τις φωτογραφικές εκτυπώσεις και τις φωτογραφικές πλάκες στο Πρίνστον σε άγνωστη ημερομηνία.
Μελετώντας τα φιλμ, τις εκτυπώσεις και τις γυάλινες πλάκες ανακαλύφθηκε πως στη Συλλογή Γραφικών Τεχνών της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Πρίνστον υπήρχαν ακόμη 9 πίνακες με νερομπογιά που αποτύπωναν το Άγιον Όρος και τα Μετέωρα και που αποδίδονταν στο πρώην μέλος του Τμήματος Τέχνης και Αρχαιολογίας Dr. Richard Stillwell (1899–1982). Μετά από ενδελεχή έλεγχο η Julia Gearhart και η Maria Alessia Rossi καταλήξαμε για πολλούς λόγους στο συμπέρασμα πως αυτό ήταν έργο του Vladimir Perfilieff. Ο γραφικός χαρακτήρας στο πίσω μέρος των έργων ταιριάζει με τον γραφικό χαρακτήρα στις φωτογραφικές εκτυπώσεις της συλλογής. Οι απεικονίσεις των έργων ταιριάζουν με εκπληκτική ακρίβεια με τα τοπία στις γυάλινες πλάκες και τις εκτυπώσεις. Τέλος, επιβεβαιώθηκε από την οικογένειά του αλλά και τον εργοδότη του εκείνο το διάστημα, πως ο Dr. Stillwell δεν βρισκόταν στην Ελλάδα στο τέλος του 1929.
Ποια είναι η σημασία μιας τέτοιας ανακάλυψης;
Υπάρχουν πολλοί λόγοι που αναδεικνύουν τη σημασία αυτής της ανακάλυψης. Πρώτον, είναι αξιοσημείωτη η ποιότητα του κινηματογραφικού και φωτογραφικού υλικού. Δεν υπάρχουν πολλές συλλογές, ειδικά με φιλμ, φωτογραφίες και πίνακες, όλα από την ίδια αποστολή στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Floyd Crosby ήταν αδιαμφισβήτητα ένα μεγάλο ταλέντο που επιδίωξε να ωθήσει στα άκρα τη νέα τεχνολογία που είχε στα χέρια του. Μάλιστα, ήταν ο πρώτος που τράβηξε έγχρωμα πλάνα κάτω από το νερό. Λίγα χρόνια αργότερα βραβεύτηκε με Academy Award και έπειτα με Golden Globe.
Είναι τόσο αναπάντεχο να βρούμε το σύνδεσμο ανάμεσα σε ένα ταλέντο του Χόλυγουντ και σε ένα βαθιά πνευματικό μέρος όπως το Άγιον Όρος.
Δεδομένου ότι αυτό είναι και το πρώτο κινηματογραφικό έργο του Crosby που διασώθηκε, συνεργαστήκαμε με το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Σπουδών Packard (Packard Humanities Institute) στη Σάντα Κλαρίτα της Καλιφόρνια προκειμένου να αποθηκεύσουμε το υλικό στον ειδικά σχεδιασμένο χώρο φύλαξης νιτρικού φιλμ, ο οποίος διοικείται από το UCLA Κινηματογραφικό και Τηλεοπτικό Αρχείο (UCLA Film and Television Archive).
Επιπλεόν, η απίστευτη ιστορία πίσω από την αποστολή του 1929 και η ανακάλυψή της αξίζουν περεταίρω την προσοχή μας. Αυτή η συλλογή διηγείται την ιστορία μιας άλλης εποχής και ενός άλλου τόπου, μιας περιπέτειας σε μέρη βαθιάς πνευματικότητας. Οι εκτυπώσεις καταγράφουν τις καθημερινές δραστηριότητες του Αγίου Όρους, όπως το θέρισμα και την αγιογράφηση εικόνων. Οι έγχρωμες γυάλινες πλάκες απεικονίζουν το ειδυλλιακό τοπίο που περιβάλλει τα μοναστήρια και την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική τους. Το φιλμ αποτυπώνει την αλληλεπίδραση των τριών περιηγητών με τους μοναχούς, τη γενναιοδωρία τους αλλά και τους κινδύνους που κρύβει η διαβίωση σε τόσο απομονωμένες περιοχές.
Τέλος, τα έγγραφα από την αποστολή (συμπεριλαμβανομένων των δημοσιεύσεων του τύπου, όπου περιγράφεται η πλήρης ταινία, οι φωτογραφίες και οι εικόνες στις γυάλινες πλάκες) προσφέρουν μια σφαιρική κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι περιηγητές επεξεργάστηκαν και παρουσίασαν το ταξίδι τους στο αμερικανικό κοινό εκείνης της εποχής, χρησιμοποιώντας τα σχετικά νέα μέσα που διέθετε ο κινηματογράφος.
Πώς αποφασίσατε να συνεργαστείτε με την Αγιορειτική Εστία;
Αφού συγκεντρώσαμε το υλικό και αντιληφθήκαμε τη σημασία της συλλογής, αποφασίσαμε να αφιερώσουμε περισσότερο χρόνο στη μελέτη του αρχείου, να διαδώσουμε την ανακάλυψη αυτή στον ακαδημαϊκό χώρο και στους σχετικούς φορείς. Έτσι, αρχίσαμε να επικοινωνούμε με μοναστήρια στο Άγιον Όρος και στα Μετέωρα προκειμένου να μας βοηθήσουν με την ταυτοποίηση των κτηρίων και με την ανάκτηση πληροφοριών σχετικά με την αποστολή. Ο κ. Αναστάσιος Ντούρος ήταν ένας από τους πρώτους που απάντησαν στα email μας, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για μια σημαντική συνεργασία με την Αγιορειτική Εστία της Θεσσαλονίκης, η οποία τελικά οδήγησε και στη διοργάνωση της έκθεσης «No Woman’s Land».
Κρίνοντας από το υλικό που ανακαλύφθηκε, φαίνεται πως εκείνη την εποχή υπήρξε ενδιαφέρον από την αμερικανική κοινότητα για τη ζωή και τον πολιτισμό του Αγίου Όρους. Θα λέγατε ότι παραμένει ένα ενδιαφέρον θέμα; Γίνονται σχετικές έρευνες στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον;
Η αξιοσημείωτη ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του Αγίου Όρους παρουσιάζει πάντοτε και παγκοσμίως μεγάλο ενδιαφέρον. Ειδικότερα, η σύνδεση του Πρίνστον με το Άγιον Όρος φαίνεται να εκτείνεται πέρα από την αποστολή του 1929. Στην πραγματικότητα ακολούθησαν πολλές ακόμη αποστολές καθοδηγούμενες από τον καθηγητή Kurt Weitzmann κατά το τέλος του 1930. Μέσα από αυτές συγκεντρώθηκε πληθώρα υλικού από τις Αθωνικές συλλογές. Αργότερα ο καθηγητής Slobodan Curcič αφιέρωσε πολλά χρόνια από τη ζωή του στη μελέτη της ιστορίας των μοναστηριών.
Το Πρίνστον φιλοξενεί εξαιρετικό υλικό που έχει παραχθεί στο Άγιον Όρος, όπως μεταβυζαντινά ελληνικά χειρόγραφα, παρουσιάσεις από τη συλλογή του William MacDonald και τις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες του Τμήματος Φωτογραφικών Αρχείων, καθώς επίσης ανεκτίμητης αξίας καρτ-ποστάλ και χαρακτικά. Μάλιστα, ετοιμαζόμαστε να ξεκινήσουμε ένα πολύχρονο project με μια διεθνή ομάδα του τμήματος, με μέλη από το προσωπικό και τους φοιτητές, που θα εξερευνήσει και θα φέρει στο φως την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά του Αγίου Όρους, καθώς και τη σχέση του με το Πρίνστον. Είμαστε βαθιά ευγνώμονες στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών Seeger (Seeger Center for Hellenic Studies), στη Xορηγία Νεοελληνικών Σπουδών του Δημήτρη και της Καλλιόπης Μονογυιού (Modern Greek Studies Fund), καθώς και στο Τμήμα Τέχνης και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πρίνστον για τη γενναιόδωρη οικονομική τους υποστήριξη.
Κυρία Gearhart, ως διευθύντρια του Τμήματος Φωτογραφικού Υλικού, αντιμετωπίζετε συχνά περιπτώσεις όπου καλείστε να αναγνωρίσετε και να ταυτοποιήσετε εσείς το εκάστοτε αρχείο; Πώς αντιμετωπίζετε τέτοιες περιπτώσεις;
Ναι, συμβαίνει συνεχώς! Έχουμε ακόμη συλλογές που χρειάζονται μελέτη και έρευνα προκειμένου να τις παρουσιάσουμε πλήρως στο κοινό. Για παράδειγμα, έχουμε μια συλλογή με περίπου 1200 γυάλινες φωτογραφικές πλάκες από την Ινδική αρχιτεκτονική της προεπαναστατικής περιόδου με σχεδόν καθόλου πληροφορίες. Θα χρειαστεί βαθιά έρευνα για να αποδειχθεί το πώς έφτασε εδώ και το τι περιέχει, πράγμα που είναι απαραίτητο να διατυπωθεί προκειμένου να φτάσει στους ακαδημαϊκούς χώρους και να χρησιμεύσει πιθανόν σε επιμέρους μελέτες. Το πρώτο βήμα μιας ποιοτικής έρευνας είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι πιθανόν μόνο ένα πολύ μικρό μέρος των πληροφοριών που ψάχνουμε υπάρχει ήδη διαθέσιμο στο διαδίκτυο. Προσωπικά αγαπώ το μυστήριο της έρευνας και τη βαθιά μελέτη ενός αντικειμένου. Με χαροποιεί ακόμη η βοήθεια που παρέχω με αυτόν τον τρόπο στην παραγωγή εξαιρετικού ακαδημαϊκού υλικού.
Κυρία Rossi, ως ειδικός της ιστορίας της τέχνης στον Τομέα Μεσαιωνικής Τέχνης του Πανεπιστημίου Πρίνστον, έχετε μελετήσει σε βάθος τη Βυζαντινή τέχνη. Θα λέγατε ότι είναι μια μορφή τέχνης που ανήκει στο παρελθόν ή θεωρείτε πως παραμένει ένας διαχρονικός και ζωντανός τρόπος δημιουργίας;
Για εμένα η Βυζαντινή τέχνη είναι διαχρονική. Στην προκειμένη το σημαντικό είναι να αναρωτηθούμε «τι είναι η Βυζαντινή τέχνη;». Πρόκειται για μια τέχνη σύγχρονη των διαφόρων περιόδων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μια τέχνη που περιορίζεται στα γεωγραφικά της σύνορα, ή μπορούμε να παρακολουθήσουμε την ανάπτυξή της, την εξέλιξη και τη μετάδοσή της πολύ μετά το 1453; Θέλω να πιστεύω ότι υπάρχουν πολλές εναλλακτικές και, υπό αυτούς τους όρους, η Βυζαντινή τέχνη δεν μπορεί να ανήκει στο παρελθόν.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Διάρκεια έκθεσης: 25 Μαΐου 2023 – 16 Σεπτεμβρίου 2023
Συνέντευξη-παρουσίαση | Άννα Κάμπα | cityportal.gr
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
