Μίλαν Κούντερα | Οι Προδομένες Διαθήκες | κριτική βιβλίου Άγγελα Μάντζιου
Μυθιστόρημα – δοκίμιο, διαρθρωμένο σε εννέα μέρη, για την τέχνη – κυρίως του μυθιστορήματος – και τις καταπατημένες επιθυμίες των δημιουργών, με αναφορές σε εκείνους που αναλαμβάνουν να επιμεληθούν, να κοινοποιήσουν, μετά τον θάνατό τους, ημιτελή, ανέκδοτα έργα, παραβαίνοντας πολλές φορές την θέληση, τις διαθέσεις και τις εντολές τους.
Στο βιβλίο εξετάζεται η περίπτωση του Φραντς Κάφκα και οι ενέργειες του φίλου του Μαξ Μπροντ, η περίπτωση του Ίγκορ Στραβίνσκι και η συμπεριφορά του Ερνέστ Ανσερμέ, η περιπέτεια του Λέος Γιάνατσεκ αντιμέτωπου με τις εχθρικές διαθέσεις και απόπειρες διαφόρων διευθυντών ορχήστρας, κυρίως συμπατριωτών του, να καλλωπίσουν -παρερμηνεύοντας- το έργο του συνθέτη, παραδίδοντας κάτι διαφορετικό και ξένο προς το όραμά του. Ο συγγραφέας εξετάζει σε βάθος το θέμα, υποδεικνύοντας με παραδείγματα, όλες εκείνες τις «προδομένες διαθήκες», προδομένες από φίλους, κριτικούς, μελετητές, καθεστώτα, μηχανισμούς, εποχές.
Από τον Ραμπελαί, τον Θερβάντες και τους επιγόνους τους, ως τον Κάφκα, τον Χεμινγουέι, τον Στραβίνσκι, τον Γιάνατσεκ , ο Μίλαν Κούντερα, ερευνά διεξοδικά τις βασικές αρχές της τέχνης του μυθιστορήματος καθώς και την συγγένειά της με την μουσική, δεδομένου ότι ως επιτελεστική τέχνη εξαρτάται από την ερμηνεία, την αντίληψη, την διαμεσολάβηση άλλων.
Η τέχνη του μυθιστορήματος και η έκλαμψη του χιούμορ από την οποία ξεπήδησε το είδος, η προ-ιστορία της και η συνάφεια με την μουσική, οι περίοδοι ανάπτυξης και οι τρεις χρόνοι εξέλιξης, ο πρώτος χρόνος του μυθιστορήματος, όταν κανείς αφηγείται μια ιστορία χωρίς να την συνδέει με κάτι πραγματικό, υπακούοντας σε μια δημιουργική φαντασία (εποχή των Βοκκάκιου, Ραμπελαί, Θερβάντες), ο δεύτερος, εκείνος του 19ου αιώνα, με την θεατρική καταγραφή των σκηνών της πραγματικότητας, εποχή του μυθιστορήματος του Ντοστογιέφσκι, του Μπαλζάκ και ο τρίτος, της εποχής του Φλωμπέρ και συγγραφέων όπως ο Τζόυς, όταν το μυθιστόρημα επικεντρώνεται στην πραγματικότητα και τις μικρές στιγμές της. «Στον Τζόυς ένα και μόνο δευτερόλεπτο του παρόντος χρόνου γίνεται ένα μικρό άπειρο». Σελ. 148
Οι Προδομένες Διαθήκες
Συγγραφέας: Μίλαν Κούντερα
Εκδότης: Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Μετάφραση: Γιάννης Η. Χάρης
ISBN: 9789600506839
Αριθμός Σελίδων: 311
Εξώφυλλο: Μαλακό εξώφυλλο
Διαστάσεις: 20×14
Γλώσσα Γραφής: ελληνικά
Γλώσσα Πρωτοτύπου: Γαλλικά
Ημερομηνία 1ης Έκδοσης: 1996
Στα θέματα του βιβλίου είναι η αισθητική και η ηθική του μυθιστορήματος, το κωμικό και το χιούμορ, η φαντασία και η πραγματική ζωή, οι διαθήκες, οι ερμηνείες, οι παρανοήσεις, οι επεξηγήσεις, οι διαστρεβλώσεις, προσπάθειες αποκατάστασης, στο όνομα μιας καλλιέπειας (λογοτεχνικής, μουσικής, κλπ.). Παράλληλα εξετάζονται πνευματικές συγγένειες και επιρροές, τάσεις, τακτικές, συνήθειες, πολιτική και ιδεολογίες, ιδέες, στοχασμοί και καλλιτεχνικά ρεύματα, τρόποι ανάγνωσης με τα «κλειδιά» της τέχνης εκάστου είδους, καθώς και το πλαίσιο (Χώρος-χρόνος) εντός του οποίου δημιουργεί ο καλλιτέχνης και το οποίο μπορεί – αλλά όχι μόνο αυτό- να επηρεάσει την ποιότητα και πρωτοτυπία του έργου του.
Οι εκτελεστές διαθηκών είναι πολλές φορές φίλοι που αγαπούν τον δημιουργό, αλλά δεν κατανοούν εν πολλοίς το έργο του. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Μαξ Μπροντ και η σχέση του με το έργο του Φραντς Κάφκα. Όμως, όπως επισημαίνει ο Μ. Κούντερα, η αδιάκριτη χειρονομία του Μπροντ να παραδώσει στην δημοσιότητα κάποια γραπτά, μαζί με τις επιστολές υπόμνησης της επιθυμίας του Κάφκα, αυτή η ασεβής πράξη, είχε ως αποτέλεσμα να διασωθούν από την λήθη, τα τρία σημαντικότερα μυθιστορήματα του Κάφκα.
«Όσον αφορά τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα που δεν ολοκληρώθηκαν, δέχομαι ευχαρίστως ότι θα έφερναν σε μεγάλη αμηχανία κάθε εκτελεστή διαθήκης. Γιατί ανάμεσα σ’ αυτά τα άνισης αξίας γραπτά βρίσκονται τα τρία μυθιστορήματα · κι είναι ό,τι καλύτερο έγραψε ο Κάφκα. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου αφύσικο το ότι, επειδή ήταν ανολοκλήρωτα, τα καταχώρισε στη στήλη των αποτυχιών · δύσκολα πιστεύει ο δημιουργός πως η αξία ενός έργου που δεν το δούλεψε μέχρι το τέλος είναι ήδη αισθητή, πριν από την ολοκλήρωσή του, σε όλη σχεδόν την καθαρότητά της. Αλλά αυτό που αδυνατεί να δει ο δημιουργός μπορεί να εμφανίζεται καθαρά στα μάτια ενός τρίτου. Ναι, γι’ αυτά τα τρία μυθιστορήματα, τα οποία θαυμάζω απεριόριστα, δεν θα ‘βρισκα τη δύναμη να υπακούσω ανεπιφύλακτα στη «διαθήκη» του Κάφκα». Σελ. 303
Μελετητής του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος, των συνθηκών, των γεγονότων, των τάσεων και των αισθητικών αξιών που το διαμόρφωσαν, ο Κούντερα, εξετάζει την δυναμική του μυθιστορήματος ως προς την ένταξη των συγγραφέων στον μικρό και στον μεγάλο κύκλο, στο πλαίσιο εμβέλειας και επιρροών. Αντικείμενο της μελέτης του, αποτελούν επίσης οι έννοιες: ανάμνηση και μνήμη, νοσταλγία και ουτοπίες, εγωκεντρισμός και υπαρξιακή σοφία, άτομο και κοινωνία, κοινωνιολογικοί δείκτες, θρησκεία, δικαιώματα, μετανάστευση, ταυτότητα, γλώσσα και επικοινωνία.
Στο βιβλίο είναι διακριτό το υποδόριο και ζωηρό χιούμορ του συγγραφέα, κάποιες βιωματικές αναφορές σε ιστορικά γεγονότα, η εμπεριστατωμένη κριτική αποτίμηση και η διεισδυτική ματιά. Πολλές σκηνές και μετουσιωμένες ιδέες των δικών του βιβλίων, επεξηγούνται στην συμβολοποιημένη και ρεαλιστική τους διάσταση, όπως άλλωστε προσεγγίζονται με αντίστοιχες «λέξεις – κλειδιά» διάφορα έργα και υποδηλώνονται οι παρερμηνείες τους, στα παραδείγματα κυρίως των Κάφκα –Μπροντ, Γιάνατσεκ- Κόβαρζόβιτς, Στραβίνσκι –Ασερμέ, Χεμινγουέι και διαφόρων βιογράφων του κ.ά.
Στόχος του συγγραφέα είναι να διαβάσει στα μυθιστορήματα τα κρυμμένα τους στοιχεία, ερμηνεύοντας τις κωδικές τους λέξεις που αναδύονται και από πετυχημένες μεταφράσεις. Γίνεται έτσι μνεία της επίπονης διαδικασίας απόδοσης του σωστού ύφους από τον εκάστοτε μεταφραστή (διλήμματα της μετάφρασης): αποκάλυψη της ιδιαιτερότητας-πρωτοτυπίας του πνεύματος του συγγραφέα. Ασκώντας κριτική στον τρόπο προσέγγισης, αυτόν που συμβαδίζει -συμφωνεί με τους κανόνες της γραμματικής και της σύνταξης και παράγει πολλές φορές ένα αποτέλεσμα επιφανειακό και αδιάφορο, ο Κούντερα, θίγει ζητήματα γλωσσικά, έκφρασης, ερμηνείας, κατανόησης. Οι παρατηρήσεις του είναι ενδιαφέρουσες και σαφείς, φέρνοντας παραδείγματα κυρίως από τις μεταφράσεις έργων του Κάφκα.
Συγγραφείς, φιλόσοφοι και συνθέτες ( Κάφκα, Μούζιλ, Γκομπρόφσκι, Χεμινγουέι, Φώκνερ, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Φουέντες, Μάρκες, Σαμουαζώ, Μπαλζάκ, Στερν, Βιργίλιος, Βοκκάκιος, Ντιντερό, Θερβάντες, Σιοράν, Μαν, Σταντάλ, Παζ, Βάντσουρα, Τζόυς, Μπρεχτ, αλλά και Νίτσε, Σαρτρ, Ζιντ, Μπρετόν, Σελίν, Ναμπόκοφ, Μπέκετ, Γιάνατσεκ, Μπετόβεν, Στραβίνσκι, Βέμπερν, Σατί, Ντεμπυσί, Μότσαρτ, Μπαχ, Σαίνμπεργκ, Μπραμς, Βάγκνερ), αναφέρονται στο βιβλίο ως παραδείγματα ύφους, επιρροών, αλληλεπίδρασης, απήχησης, αντανάκλασης, αναγνώρισης της αξίας του έργου τους, στο πέρασμα του χρόνου και της εποχής που το διαμόρφωσε. Τοποθετημένοι στο πλαίσιο του μικρού ή του μεγάλου κύκλου, οι δημιουργοί, αλλά και η τέχνη ως αντικείμενο ερμηνείας του κόσμου, εξετάζονται υπό το πρίσμα αισθητικής αξίας και ιδεολογικών ερμηνειών καθεστώτων και συστημάτων. Ο συγγραφέας αναφέρεται και στις διαφόρων τύπων «δίκες» που καθορίζουν την τύχη των έργων και την μοίρα των συγγραφέων τους. Προβληματίζεται για το σημείο από το οποίο κοιτάζει κανείς έναν δημιουργό κρίνοντας το έργο του, από τον χρονικό κύκλο έκδοσης, αφετηρία συνάντησης με το κοινό (αναγνώστες της λογοτεχνίας ή ακροατήριο της μουσικής), στον διασκελισμό παρελθόντος – παρόντος- μέλλοντος, από το παρόν στο -μελλοντικό- άχρονο διάνυσμα της αθανασίας των έργων τέχνης.
Αποσπάσματα
«Κατά τη γνώμη μου, τα μεγάλα έργα μόνο μέσα στην ιστορία της τέχνης τους μπορεί να γεννηθούν και συμμετέχοντας σ’ αυτή την ιστορία. Μόνο στο εσωτερικό της ιστορίας μπορούμε να αντιληφθούμε τι είναι νέο και τι επαναλαμβάνεται, τι είναι ανακάλυψη και τι μίμηση· μ’ άλλα λόγια, μόνο στο εσωτερικό της ιστορίας μπορεί να υπάρξει ένα έργο σαν αξία την οποία μπορούμε να διακρίνουμε και να εκτιμήσουμε. Τίποτα λοιπόν δεν μου φαίνεται φοβερότερο για την τέχνη από την πτώση της έξω από την ιστορία της, γιατί είναι πτώση στο χάος όπου οι αισθητικές αξίες δεν γίνονται πλέον αντιληπτές». Σελ. 27-28
«Το χιούμορ: η θεία αστραπή που αποκαλύπτει τον κόσμο στην ηθική αμφισημία του και τον άνθρωπο στη βαθιά αναρμοδιότητά του να κρίνει τους άλλους· το χιούμορ: η μέθη της σχετικότητας των ανθρωπίνων πραγμάτων· η παράξενη απόλαυση που πηγάζει από τη βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα». Σελ. 44
«…έκσταση είναι η απόλυτη ταύτιση με την παρούσα στιγμή, η ολοκληρωτική λήθη του παρόντος και του μέλλοντος. Αν εξαλείψει κανείς και το μέλλον και το παρελθόν, η παρούσα στιγμή βρίσκεται στο κενό, έξω από τη ζωή και τη χρονολογία της, έξω από το χρόνο και ανεξάρτητα από αυτόν (γι’ αυτό και μπορεί να συγκριθεί με την αιωνιότητα, που επίσης αποτελεί άρνηση του χρόνου». Σελ. 98
«Γιατί το να αντιληφθούμε τον πραγματικό κόσμο αποτελεί μέρος του ίδιου του ορισμού του μυθιστορήματος · πώς όμως να τον αντιληφθούμε και παράλληλα να επιδοθούμε στο μαγευτικό παιχνίδι της φαντασίας; Πώς να είμαστε αυστηρά ακριβείς στην ανάλυση του κόσμου και παράλληλα ανεύθυνα ελεύθεροι σε παιγνιώδεις ονειροπολήσεις; Πώς να ενώσουμε αυτούς τους δύο ασύμβατους στόχους; Ο Κάφκα κατόρθωσε να επιλύσει αυτό το τεράστιο αίνιγμα. Άνοιξε ένα ρήγμα στον τοίχο της αληθοφάνειας · το ρήγμα μέσα από το οποίο τον ακολούθησαν πολλοί άλλοι, ο καθένας με τον τρόπο του: ο Φελλίνι, ο Μάρκες, ο Φουέντες, ο Ράσντι. Κι άλλοι, κι άλλοι! ». Σελ. 64
«Το έργο του Γκομπρόβιτς, τα έργα του Μπροχ και του Μούζιλ (και το έργο του Κάφκα, φυσικά), ανακαλύφθηκαν είκοσι και τριάντα χρόνια μετά τη γέννησή τους, κι έτσι δεν είχαν πια τη δύναμη που απαιτούνταν για να γοητεύσουν μια γενιά και να δημιουργήσουν ένα κίνημα· ερμηνευμένα από μιαν άλλη αισθητική σχολή, η οποία τους εναντιωνόταν από πολλές απόψεις, κέρδισαν το σεβασμό, ακόμη και το θαυμασμό, αλλά δεν έγιναν κατανοητά, κι έτσι πέρασε απαρατήρητη η μεγαλύτερη στροφή στην ιστορία του μυθιστορήματος τον αιώνα μας». Σελ. 276-277
«Θυμάμαι τον καιρό που μαγευόμουν από τη λαϊκή μουσική της Μοραβίας: την ομορφιά των μελωδικών φράσεων · την πρωτοτυπία των μεταφορών. Πώς γεννήθηκαν αυτά τα τραγούδια; Συλλογικά; Όχι · αυτή η τέχνη είχε τους μεμονωμένους δημιουργούς της, τους ποιητές της και τους συνθέτες του χωριού, οι οποίοι όμως, απ’ τη στιγμή που η επινόησή τους βγήκε στον κόσμο, δεν είχαν πια καμία δυνατότητα να την παρακολουθήσουν και να την προστατεύσουν από τις αλλαγές, τις παραμορφώσεις, τις αιώνιες μεταμορφώσεις. Ήμουν τότε πολύ κοντά σ’ εκείνους που έβλεπαν σχεδόν σαν παράδεισο αυτόν τον κόσμο χωρίς καλλιτεχνική ιδιοκτησία · έναν παράδεισο όπου η ποίηση είχε γίνει από όλους και για όλους.
Επικαλούμαι αυτή την ανάμνηση για να πω ότι η μεγάλη φυσιογνωμία των Νέων Χρόνων, ο δημιουργός, αναδύεται σταδιακά τους τελευταίους αιώνες και ότι, στην ιστορία της ανθρωπότητας, η εποχή των δικαιωμάτων του δημιουργού είναι μια φευγαλέα στιγμή, σύντομη σαν το φλας του μαγνησίου των παλιών φωτογράφων. Κι όμως, χωρίς το κύρος του δημιουργού και των δικαιωμάτων του θα ήταν αδιανόητη η μεγάλη άνθηση της ευρωπαϊκής τέχνης των τελευταίων αιώνων, και μαζί της η μεγαλύτερη δόξα της Ευρώπης. Η μεγαλύτερη δόξα, ή ίσως η μόνη, επειδή η Ευρώπη, αν είναι απαραίτητο να το θυμίσουμε, ούτε χάρη στους στρατηγούς της ούτε χάρη στους πολιτικούς της έγινε αντικείμενο θαυμασμού, ακόμη και από εκείνους τους οποίους έκανε να υποφέρουν.
Προτού γίνει νόμος το δικαίωμα του δημιουργού, χρειάστηκε να υπάρξει μια νοοτροπία διατεθειμένη να σεβαστεί τον δημιουργό. Αυτή η νοοτροπία, που διαμορφώθηκε αργά μέσα στους αιώνες, μου φαίνεται πως διαλύεται σήμερα. Διαφορετικά, δεν θα έντυναν μια διαφήμιση για χαρτί τουαλέτας με τη συμφωνική μουσική του Μπραμς. Ούτε θα εξέδιδαν μετ’ επαίνων συντομευμένες παραλλαγές των μυθιστορημάτων του Σταντάλ. Αν υπήρχε ακόμη η νοοτροπία που σέβεται τον δημιουργό, ο κόσμος θα αναρωτιόταν: Θα συμφωνούσε ο Μπραμς; Δεν θα θύμωνε ο Σταντάλ;». Σελ. 297-298
«Είναι σαφές το αντικείμενο της διένεξης που τίναξε στον αέρα τη φιλία: τα πνευματικά δικαιώματα του Στραβίνσκι, τα ηθικά του δικαιώματα · η οργή του δημιουργού που δεν ανέχεται να του αγγίξουν το έργο του · κι από την άλλη πλευρά, η προσβολή ενός ερμηνευτή που δεν ανέχεται την έπαρση του δημιουργού και προσπαθεί να χαράξει όρια στην εξουσία του». Σελ. 270
«Αυτός που προχωρεί μέσα στην ομίχλη είναι ο άνθρωπος. Όταν όμως κοιτάζει προς τα πίσω, για να κρίνει τους ανθρώπους του παρελθόντος, δεν βλέπει καμιά ομίχλη στο δρόμο τους. Από το δικό του παρόν, που υπήρξε το δικό τους μακρινό μέλλον, ο δρόμος τους του φαίνεται πεντακάθαρος, ορατός σε όλη του την έκταση. Κοιτάζοντας προς τα πίσω, ο άνθρωπος βλέπει το δρόμο, βλέπει τους ανθρώπους που προχωρούν, βλέπει τα λάθη τους, μα η ομίχλη δεν είναι πια εκεί. Κι ωστόσο, όλοι τους, ο Χάιντεγκερ, ο Μαγιακόφσκι, ο Αραγκόν, ο Έζρα Πάουντ, ο Γκόρκι, ο Γκότφριντ Μπεν, ο Σαιν-Τζον Περς, ο Ζιονό, βάδιζαν όλοι μέσα στην ομίχλη, κι αναρωτιέται κανείς: ποιος είναι πιο τυφλός; Ο Μαγιακόφσκι που, όταν έγραφε το ποίημα για τον Λένιν, δεν ήξερε πού θα οδηγήσει ο λενινισμός; Ή εμείς, που τον κρίνουμε από απόσταση δεκαετιών και δεν βλέπουμε την ομίχλη που τον τύλιγε;
Η τύφλωση του Μαγιακόφσκι αποτελεί μέρος της αιώνιας ανθρώπινης κατάστασης.
Αν δεν βλέπουμε την ομίχλη στο δρόμο του Μαγιακόφσκι είναι σαν να ξεχνούμε τι είναι ο άνθρωπος, να ξεχνούμε τι είμαστε εμείς οι ίδιοι». Σελ. 264
«Γιατί ποιος θα μπορούσε να αμφιβάλει για την πίστη του Μπροντ στο φίλο του; Και ποιος θα τολμούσε να αμφιβάλει για την αξία κάθε φράσης, κάθε λέξης, κάθε συλλαβής που άφησε στην ανθρωπότητα ο Κάφκα;
Έτσι, ο Μπροντ δημιούργησε το παράδειγμα προς μίμηση: την ανυπακοή στους νεκρούς φίλους · ένα δεδικασμένο γι’ αυτούς που θέλουν να παραβλέψουν την τελευταία επιθυμία ενός δημιουργού ή να διατυμπανίσουν τα πιο προσωπικά μυστικά του». Σελ. 302 -303
Μίλαν Κούντερα | Οι Προδομένες Διαθήκες | Κριτική Άγγελα Μάντζιου cityportal.gr
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
