Μονή Βλατάδων

Η Μονή Βλατάδων, ή Βλατταίων, ή Τσαούς Μοναστήρι, είναι το μοναδικό μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου της Θεσσαλονίκης που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. Βρίσκεται σε ύψος 120 μέτρα από την Θαλασσα στην περιοχή της Άνω Πόλης, δίπλα στα τείχη του Επταπυργίου. Είναι σημείο με εκπληκτική θέα προς τη πόλη της Θεσσαλονίκης.

Ιδρύθηκε κατά τα μέσα του 14ου αιώνα από τους αδελφούς Δωρόθεο και Μάρκο Βλάττη, μαθητές του Αρχιεπικσόπου Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά. Μερικά αρχαία που βρίσκονται στη αυλή και άλλα που φυλάσσονται στο μουσείο της Μονής δείχνουν ότι ο χώρος υπήρξε τόπος λατρείας και πριν της ιδρύσεως της.

Ως κτητόρισσα της Μονής φέρεται η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, η οποία είχε ἐγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και παρέμεινε στην πόλη ως κυβερνήτις έως το τέλος της ζωής της. Τό πατριαρχικό Σιγίλλιο εκδόθηκε λίγο αργότερα από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νείλο.

Τσαούς Μοναστήρι 

Από το 1387, με την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, το καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί, όπως διακρίνεται από ορισμένα κτίσματα οθωμανικής τεχνοτροπίας. Ιστορική αναφορά για τη μονή βρίσκεται στο οδοιπορικό του Ρώσου περιηγητή Ιγνατίου του Σμολένσκ το 1405. Μετά τη δεύτερη άλωση της πόλης το 1430 από τους Οθωμανούς αφέθηκε να λειτουργεί κανονικά ως μονή και την περίοδο αυτή αποκαλούνταν Τσαούς Μοναστήρι. Μάλιστα γνώρισε μεγάλη ακμή καθώς της έδωσαν κάποια προνόμια, που επικυρώθηκαν με φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ το 1446. Σύμφωνα με παράδοση του 16ου αιώνα, η προνομιακή αυτή μεταχείριση οφειλόταν στη βοήθεια που είχαν προσφέρει οι μοναχοί της στους Τούρκους για την άλωση της πόλεως της Θεσσαλονίκης. Στο έμμετρο χρονικό του Μέγα Λογοθέτη του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Ιέρακος (16ος αιώνας) «Χρονικόν περί της των Τούρκων βασιλείας» αναφέρονται τα παρακάτω: «Τότε τινὲς τῶν μοναχῶν, λέγω τῶν ῥακενδύτων, ἐκ τῶν Βλατέων τῆς μονῆς, ἐντὸς αὐτοῦ οἰκοῦντες κατέγραψαν, ἐδήλωσαν ἅπαντα τῷ σουλτάνω, γράφουσι δὲ καὶ λέγουσιν∙ ὢ Κύριε Σουλτάνε, ὡς εἰ σοί ἐστι βουλητὸν ἄρξαι Θεσσαλονίκης λαβεῖν καὶ ταύτην καὶ ἡμὰς καὶ πάντας τοὺς ἐν πόλει τοὺς ὑδροχόους ἔκοψον σωλῆνας Χορτιάτου δίψῃ πιεζομένων δὲ πάντων καὶ ἀπορίᾳ, ἀκόντων τελεσθήσεται ὅπερ ποθεὶς γενέσθαι. Ὅρος Χορτιάτης ἐστὶ δὲ κείμενον ὑπὲρ ταύτῃ ἐξ οὐ τῇ πόλει ἄριστον ὕδωρ ἡδὺ εἰσρέει». Η λαϊκή αυτή παράδοση της προδοσίας της πόλης από τους μοναχούς της Μονής Βλατάδων αμφισβητείται από το Βακαλόπουλο βάσει των ιστορικών μαρτυριών της εποχής.

Το 1633, με σιγίλλιο του Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρι, η Μονή Βλαττάδων προσαρτήθηκε ως μετόχιο στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Το 1801 ανακαινίσθηκε το καθολικό της μονής, αλλά το 1870 μια πυρκαγιά κατέστρεψε μέρος της, συμπεριλαμβανόμενης και της βιβλιοθήκης. Οι ζημιές επισκευάσθηκαν με έξοδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Σήμερα η Μονή ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και έχει εγγεγραμένους 9 μοναχούς. Από το αρχικό κτίσμα σώζεται μόνο το ιερό και λίγα άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Κοντά στο καθολικό της Μονής, που τιμάται στο όνομα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, υπάρχει θολωτό παρεκκλήσιο του 14ου αιώνα με τοιχογραφίες της εποχής των Παλαιολόγων.

Κάτω από ένα βράχο στο ΝΔ μέρος της αυλής βρισκόταν παλιά δεξαμενή νερού που ερχόταν από το Χορτιάτη και ήταν ένα θέμα για το οποίο υπήρχαν διαμάχες μεταξύ των μοναχών και των Θεσσαλονικέων. Στη μονή σώζεται μέχρι σήμερα μια μαρμάρινη κρήνη με την επιγραφή «ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ».

Σύμφωνα με τοπική παράδοση η Μονή είναι κτισμένη στον τόπο όπου κήρυττε ή διέμενε ο Απόστολος Παύλος κατά τη διαμονή του στην πόλη. Σώζονται 93 κώδικες και το αρχείο της Μονής, που κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μεταφέρθηκαν για ασφάλεια στη Μονή Ιβήρων. Στην μονή φιλοξενούνται ιερά, ιστορικά και καλλιτεχνικά θρησκευτικά κειμήλια καθώς και πολλά σημαντικά χειρόγραφα, δεκάδες ιστορικοί κώδικες, αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, τουρκικά φιρμάνια και πατριαρχικά σιγίλλια.