O θρίαμβος της ομορφιάς & Η προτομή του αυτοκράτορα

Κριτική παρουσίαση βιβλίου: “O θρίαμβος της ομορφιάς” & “Η προτομή του αυτοκράτορα” του Joseph Roth | Μτφ : Μαρίας Αγγελίδη & Άγγελου Αγγελίδη

«Το φθινόπωρο μας γοητεύει με την βουβή του επίκληση να συμπονέσουμε την αποσύνθεσή του»*

Με μια πολύ δυνατή, σχεδόν αριστοτεχνική πέννα και με ισχυρό όπλο στη φαρέτρα του το χρονικό πλαίσιο της ίδιας του της ζωής, (Σεπτ. 1894 – Μάϊος 1939) ο Joseph Roth πιάνει τον παλμό της εποχής του και με το προσωπείο δύο απλών ιστοριών, μας εισάγει στην βαθιά του σκέψη και αντίληψη για έναν κόσμο που βρίσκεται σε αποδομή και χάνεται, έναν κόσμο που έχει φθάσει στο τέλος του, που οσμίζεται την αποσύνθεσή του και αδυνατεί να αντιδράσει, επάνω στις στάχτες του Μεγάλου Πολέμου (1ου Παγκοσμίου).

Ο συγγραφέας με περίσσεια τέχνη και με ένα διαρκή υποδόριο σαρκασμό γράφει για τη φθορά και την ήττα, μέσα από τα απίστευτα και απρόσμενα τεχνάσματα της ατομικής αλλά και της συλλογικής Ιστορίας. Δεν υπάρχουν αμήχανες στιγμές, λέξεις ή σκέψεις, σε αιώρηση για τους ήρωες. Όλα βαδίζουν και διαχειρίζονται βάσει του αξιακού κώδικα της εποχής, ο οποίος θεσπίζει και ορίζει τις ζωές τόσο στο ζενίθ όσο και στο απόλυτο ναδίρ.

Στην 1η νουβέλα “O θρίαμβος της ομορφιάς” σε ένα φόντο επίπλαστης ευδαιμονίας, σε μία λουτρόπολη παρουσιάζεται η πορεία ενός απελπισμένου έρωτα. Καλείται ο ήρωας της ιστορίας, «άριστος» στην καταγωγή να υπηρετήσει μια ζωή με ένα έρωτα «ο οποίος δεν είναι στα μέτρα του», να μαθητεύσει «ιδίοις πόροις», με όλες τις συνέπειες, επάνω στις κακουχίες και στα αποτυπώματα που αφήνει το απόσταγμα λανθασμένων χειρισμών και επιλογών.

«……..Τους ανθρώπους από «καλή πάστα» τους καταλαβαίνει κανείς επειδή δεν τον αφήνουν να αισθανθεί, πολύ περισσότερο να εκφράσει, ευγνωμοσύνη για τις μικρές ή τις μεγαλύτερες υπηρεσίες που του προσφέρουν. Ποτέ (ή σχεδόν ποτέ) δεν βρίσκεται κανείς στη θέση να πει «ευχαριστώ πολύ!» σε έναν πραγματικό κύριο. Διότι βρίσκει τον τρόπο να παρουσιάσει τις χάρες και τις εξυπηρετήσεις του σαν να τις κάνει για δικό του λογαριασμό και μόνον – σαν να είναι η αδυναμία των άλλων κάτι που ωφελεί τον ίδιο»…

Μια φελλή γυναίκα που στην κυριολεξία λεηλατεί την ζωή του. Το φαινομενικά ανίσχυρο φύλλο με ισχυρές δυνάμεις που κρύβονται μέσα του χειραγωγεί τόσο τον ήρωα όσο και τις εξελίξεις.

«…. Αυτό που της έλειπε ήταν η πραγματική ευγένεια, η αριστοκρατική ευγένεια. Η οποία δεν είναι τόσο τι κάνεις, όσο τι δεν κάνεις. Οι κυρίες του καλού κόσμου χαμογελούν σαν τις φτωχές κοπελίτσες του δρόμου – οι πρώτες όταν αποχαιρετούν τυπικά κάποιον. Οι δεύτερες, όταν τις πλησιάζει πελάτης.»

Η κυνικότητα και ο μισογυνισμός με την οποία ο συγγραφέας παρακολουθεί την εξέλιξη της ιστορίας δεν του στερεί την δυνατότητα σε δεύτερο πλάνο, να ισοσκελίζει τις ευθύνες μεταξύ των ηρώων.

Τελικά, η πολυπόθητη «ειρήνη» δεν επιτυγχάνεται. Η «ήττα» της ανδρικής κυριαρχίας, η φθορά των αξιών, η ανάδειξη ενός άλλου «φτηνού» κόσμου που επιβιώνει βάζουν τη σφραγίδα στον επιθανάτιο ρόγχο μιας εποχής σε αποδρομή.

Στη 2η νουβέλα “Η προτομή του αυτοκράτορα”, βλέπουμε την ζωή του Φράντς Ξάβερ Μορστίν , του ήρωα της ιστορίας ενός εκ των αρίστων της κοινωνίας, τόσο στην καταγωγή αλλά και στην πράξη.

«… Ο κόμης έβγαινε συχνά στο μπαλκόνι και χαιρετούσε τους φτωχούς. Και ήταν λες και ευχαριστούσε αυτούς τους ζητιάνους, που τον ευχαριστούσαν. Λες και η ευγνωμοσύνη ήταν αμοιβαία, ένα αμοιβαίο αλισβερίσι ανάμεσα σε αυτόν που έδινε και σε αυτούς που έπαιρναν».

Ο ήρωας μας έχει ζήσει όλη του την ζωή στην Αυστρο-ουγγρική αυτοκρατορία έχοντας μάλιστα φιλοξενήσει τον ίδιο τον μονάρχη, τον Φραγκίσκο Ιωσήφ Β!

«… Και όπως όλοι οι Αυστριακοί εκείνης της εποχής, έτσι και ο Μορστίν αγαπούσε μέσα στην ασταμάτητη αλλαγή το μόνιμο, μέσα στη δίνη των μετατροπών το γνώριμο, μέσα στα αλλεπάλληλα καινούργια το παλιό και το συνηθισμένο. Έτσι το ξένο γινόταν γι’ αυτόν οικείο, χωρίς να χάνει τα χρώματά του. Έτσι είχε η πατρίδα του την αιώνια σαγήνη των μακρινών και εξωτικών τόπων».

Αλλά «μέσα από τις αφύσικες διαθέσεις που τον τελευταίο καιρό επιδεικνύει η παγκόσμια Ιστορία» προσπαθώντας να βρει το βηματισμό του, υπό την δαμόκλειο σπάθη των αλλεπάλληλων αλλαγών και των ακαριαίων ανακατατάξεων, αναρωτιέται τι είναι πατρίδα, τι είναι ηγέτης, τι είναι σωστό και λάθος.

«… Διότι ο λαός δεν έχει σαφή εικόνα των κινήτρων που ωθούν έναν ισχυρό να βοηθά τους μικρούς και αδύναμους. Ο λαός βλέπει, θέλει μόνον να δει έναν καλό άρχοντα και συχνά με την παιδιάστικη εμπιστοσύνη του προς τον ισχυρό αποδεικνύεται πιο ευγενής από εκείνον του οποίου την αρχοντιά τόσο τυφλά εμπιστεύεται. Είναι η πιο βαθιά και αγνή επιθυμία του λαού : να ξέρει πως οι ισχυροί είναι δίκαιοι και σωστοί άρχοντες, πραγματικοί αριστοκράτες. Γι’ αυτό και η εκδίκηση του είναι τρομερή όταν οι άρχοντες του τον απογοητεύουν – σαν το παιδί που σπάζει το τραινάκι του, κομμάτια το κάνει αν τύχει μια φορά και δεν δουλέψει όπως πρέπει. Γι’ αυτό όπως και στα παιδιά, έτσι και στον λαό πρέπει να δίνουμε γερά παιχνίδια και άρχοντες δίκαιους»

Ο ίδιος χάνει κάθε γνωστό σημείο αναφοράς ανθρώπων, συνηθειών, τόπου και χωροχρόνου, βιώνει εμπειρίες πέραν του δικού του γνωστικού πεδίου σε έναν νέο-εγειρόμενο κόσμο γεμάτο από μοχθηρία, ρηχότητα, εγωκεντρισμό, εγωπάθεια και ναρκισσισμό. Μια “έκπτωτη κοινωνία” λεηλατεί την ζωή ενός αρίστου. Η προτομή του μονάρχη, για την κατοχή της οποίας είναι τόσο υπερήφανος, συμβολίζει μια αυτοκρατορία βυθισμένη στις στάχτες και βαδίζει προς μία αλλαγή που δεν γνωρίζει. Ήττα της πατρίδας ως φυσικού χώρου. Φθορά τόσο του ιδίου όσο και όλων αυτών πρεσβεύει στην προσπάθειά του να ακολουθήσει τον βηματισμό του παλιού κόσμου, γύρω από το λίκνο του κατασκευάσματος των εθνικών κρατών.

Ο Γιόζεφ Ροτ στις δύο αυτές νουβέλες με την μπαγκέτα ενός χαρισματικού μαέστρου του λόγου μας περιφέρει ανάμεσα στα φαντάσματα ενός κόσμου που διαλύεται και μέσω των ηρώων του και με αυτούς και τις ιστορίες τους παρασύρεται όλο το κοινωνικό οικοδόμημα επάνω στον κοινό τους τόπο . Μόνον η αβεβαιότητα στο τέλος βασιλεύει και ο κοινός τόπος των πεποιθήσεων τους :

«… Είχε ξαφνικά συνειδητοποιήσει το μέγα λάθος, την τρομερή πλάνη κάθε ευγενικής καρδιάς : την παροχή δηλαδή πίστωσης – απεριόριστης πίστωσης. Εξαπάτηση που η περηφάνεια δεν την αντέχει.»

Το πολυτονικό σύστημα των εκδόσεων «Άγρα» αλλά και η ιδιαίτερα προσεγμένη μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδη και του Άγγελου Αγγελίδη είναι στα συν του βιβλίου.

*Robert Browing (1812 – 1889), Βρεττανός ποιητής

κριτική – σχολιασμός Ανδρομάχη Καρανίκα – Δημητριάδου