Το 43ο οικοδομικό τετράγωνο (ΟΤ) της Θεσσαλονίκης βρίσκεται στην καρδιά μιας πυκνοκατοικημένης περιοχής, ασφυκτικά κρυμμένο στις στενές οδούς που το περιβάλλουν, μια ανάσα από την οδό Αγίου Δημητρίου και την οδό Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων. Καταλαμβάνοντας το βορειοανατολικό όριο της αναβαθμισμένης πρόσφατα πλατείας Μαβίλη και σε άμεση σχέση με την περιοχή του Ναού των 12 Αποστόλων και των λουτρών Πασά Χαμάμ περικλείεται από τις οδούς Γλάδστωνος, Κωστή Παλαμά και Ολύμπου και ανήκει χωρικά στον πέμπτο τομέα της πυρίκαυστου ζώνης Θεσσαλονίκης.
Η ιστορία του ΟΤ είναι μοναδική και άμεσα συνδεδεμένη με τον καπνό και το καπνεμπόριο της Θεσσαλονίκης που για δεκαετίες αποτέλεσε την πρωτεύουσα οικονομική δραστηριότητα της πόλης μας.
Το αξιοσημείωτο και ξεχωριστό γεγονός στο οικοδομικό αυτό τετράγωνο είναι ότι την εποχή άνθισης του καπνεμπορίου στην πόλη της Θεσσαλονίκης στη συντριπτική πλειοψηφία των οικοπέδων του είχαν ανεγερθεί κτήρια καπναποθηκών! Για την ακρίβεια από τα 18 οικόπεδα που το απαρτίζουν τα 14 ανεγέρθηκαν και λειτούργησαν, μέχρι περίπου τη δεκαετία του 1970, 10 κτήρια καπναποθηκών. Από αυτά 8 ανεγέρθηκαν προπολεμικά τις δεκαετίες 1920 και 1930, ενώ 2 μόνο κτήρια ανεγέρθηκαν τη δεκαετία του 1950, έπειτα από την παύση που επικράτησε τη δεκαετία του 1940 λόγω των γεγονότων του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου.
Πότε ανεγέρθηκαν οι καπναποθήκες του 43ου οικοδομικού τετραγώνου
Η χρονική περίοδος ανέγερσης των κτιρίων ξεκινά από το έτος 1923 και διαρκεί έως το 1957. Οι μελετητές που ασχολήθηκαν με την ανέγερση των υπό παρουσίαση 10 καπναποθηκών του 43ου ΟΤ ήταν αρχιτέκτονες (Κ. Κοκορόπουλος και Γ. Μανούσος) και πολιτικοί μηχανικοί (Β. Βασιλειάδης, Θ. Παπαμιχαηλίδης, Δ. Φυλλίζης και Δ. Βαρβέρης) με αξιοσημείωτη δραστηριότητα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Κοινό χαρακτηριστικό όλων ήταν οι επιρροές στον σχεδιασμό τους από τα αρχιτεκτονικά ρεύματα της εποχής.
1920 – 1930
Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1920 στο 43ο ΟΤ ανεγείρονται 3 κτήρια καπναποθηκών, όλα ιδιοκτησίας Αντίγονου Χατζηγεωργίου. Το πρώτο κτήριο εξ αυτών (Νο 02)** ανεγείρεται το 1923, καταλαμβάνει την έκταση 3 συνεχόμενων οικοπέδων του 43ου ΟΤ και λειτουργεί ως καπνοβιομηχανία με τα άλλα 2 κτήρια (Νο 13 και 16) να αποτελούν βοηθητικά κτίσματά του. Και τα τρία κτήρια διέθεταν κοινά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τόσο ως προς τον τρόπο κατασκευής όσο και ως προς τη μορφολογία τους. Είχαν σκελετό περιμετρικά από φέρουσα τοιχοποιία, ενώ στο εσωτερικό τους υπήρχε σύστημα ξύλινων δοκών και στύλων που υποστήριζαν τα ξύλινα πατώματα και την ξύλινη στέγη. Κύριο μορφολογικό τους γνώρισμα ήταν ο τριμερής καθ’ ύψος διαχωρισμός της πρόσοψης σε βάση, κορμό και επίστεψη με τη χρήση ταινιών, κορνιζών και γείσων και η συμμετρική οργάνωση των ανοιγμάτων τους.
1930 -1940
Τη δεκαετία του 1930 ανεγείρονται 5 επιπλέον κτήρια καπναποθηκών, μεταξύ των οποίων και η 6η εν σειρά καπναποθήκη του Αντίγονου Χατζηγεωργίου (σημ. η 5η καπναποθήκη βρίσκονταν στο ακριβώς απέναντι ΟΤ) δημιουργώντας ουσιαστικά ένα συγκρότημα κτηρίων που εξυπηρετούσαν τη δραστηριότητα της καπνεμπορικής του επιχείρησης. Για την κατασκευή του φέροντα οργανισμού χρησιμοποιείται οπλισμένο σκυρόδεμα, ενώ αξιοσημείωτο σχεδιαστικά είναι το μεγάλο ωφέλιμο ύψος των ορόφων, το οποίο ήταν ικανό να δεχθεί ξύλινα μεσοπατώματα αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο τον αριθμό ορόφων και κατ’ επέκταση την αποθηκευτική ικανότητα του κτηρίου. Μορφολογικά το διακοσμητικό λεξιλόγιο εμφανίζεται σαφώς πιο απλοποιημένο, καθώς φαίνεται να απορρίπτονται οι εκτενείς ιστορικές αναφορές στα κλασσικά πρότυπα και να δίνεται προτεραιότητα στα γεωμετρικά μοτίβα και σε αναφορές σε σύγχρονα κινήματα της Ευρώπης (Bauhaus, Art Deco).
1940 – 1960
Τη δεκαετία του 1940 υπάρχει παύση της καπνεμπορικής δραστηριότητας, ενώ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 κτίζονται οι τελευταίες 2 καπναποθήκες δημιουργώντας μια μοναδική συγκέντρωση κτηρίων στο ίδιο ΟΤ που δεν παρατηρήθηκε όμοιά της σε άλλο σημείο της πόλης. Τα κτήρια αυτά, σχεδιάστηκαν από πολιτικούς μηχανικούς με εμπειρία στην ανέγερση καπναποθηκών και διακρίνονται περισσότερο για τη λειτουργικότητα των χώρων τους παρά για την αρχιτεκτονική τους μορφολογία.
Αδυναμία της τοπικής κοινωνίας να συμμετέχει στην αξιοποίηση των κτηρίων των καπναποθηκών
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η ανάπτυξη της καπνεμπορίας στην περιοχή αυτή οφείλεται κατά βάση στον καπνέμπορο Αντίγονο Χατζηγεωργίου, ο οποίος συνολικά ανήγειρε 6 κτήρια στην περιοχή, τα 4 εκ των οποίων βρίσκονται στο 43ο ΟΤ.
Ανεξάρτητα από την περίοδο ανέγερσης των κτηρίων άξιο παρατήρησης και ανάλυσης είναι ο τρόπος χειρισμού τους μετά τη διακοπή λειτουργίας της αρχικής τους χρήσης. Η τοπική κοινωνία εμφανίστηκε αδύναμη να εντάξει τα κτήρια αυτά στις λειτουργικές της ανάγκες με αποτέλεσμα να συναινέσει σταδιακά στην απαξίωσή τους. Μάρτυρας αυτής της κατάστασης αποτελεί η κατεδάφιση σχεδόν του συνόλου των καπναποθηκών του ΟΤ.
Σήμερα στο 43ο ΟΤ διασώζονται 2 μόλις κτήρια καπναποθηκών και έτσι δε γίνεται αντιληπτή η εικόνα που είχε το οικοδομικό τετράγωνο κατά την περίοδο ακμής του.
Τα υπόλοιπα 8 κτήρια θυσιάστηκαν στο βωμό της αντιπαροχής με αποτέλεσμα ένα μεγάλο κομμάτι της αρχιτεκτονικής-βιομηχανικής κληρονομιάς της Θεσσαλονίκης που μαρτυρούσε την οικονομική ευημερία και την ανάπτυξη του καπνεμπορίου να απουσιάζει, αφήνοντας ένα τεράστιο κενό στις μνήμες των νεότερων. Η κατεδάφιση των καπναποθηκών που στέγασαν γνωστές καπνεμπορικές επιχειρήσεις δε συνέβαλε μόνο στην υποβάθμιση της συγκεκριμένης οικονομικής δραστηριότητας, αλλά και στην ολοκληρωτική μεταμόρφωση του αστικού τοπίου, στη διαμόρφωση του οποίου είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο τη χρονική περίοδο ανέγερσης και λειτουργίας τους.
Αναζητώντας κανείς τα αίτια αυτής της καταστροφής, μεταξύ άλλων είναι και η αδυναμία έγκαιρης αναγνώρισης της σημασίας των κτηρίων αυτών στην ιστορική διαδρομή της πόλης της Θεσσαλονίκης, καθώς και η δυσκολία εύρεσης κατάλληλων αντισταθμιστικών κινήτρων προς ενίσχυση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας για την επανάχρησή τους.
Η μαζική κατεδάφιση των καπναποθηκών αποτελεί απώλεια της σύγχρονης βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης της Θεσσαλονίκης, αλλά και της μνήμης του καπνού σε ένα σημείο της πόλης όπου για δεκαετίες αποτελούσε την κυρίαρχη χρήση του.
Ποια κτήρια σώζονται ως σήμερα
Τα δύο κτήρια καπναποθηκών που διατηρούνται ως σήμερα στην περιοχή είναι η καπναποθήκη Α. Χατζηγεωργίου VI (Νο 34) και η καπναποθήκη Α. Κωνσταντινίδη (Νο 33) με κοινό έτος ανέγερσης το 1937. Η σημασία των κτηρίων αξιολογήθηκε και από τις αρμόδιες αρχές και πρόσφατα (μόλις το 2016) τα δύο κτήρια συμπεριλήφθηκαν στα διατηρητέα κτήρια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Β. Ελλάδας.
Τα δύο κτήρια έχουν επαναχρηστεί με το μεν πρώτο εξ αυτών να διατηρεί από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 βιοτεχνικές χρήσεις, το δε έτερο να ολοκληρώνει στις μέρες μας τις εργασίες πλήρους αποκατάστασης και επανάχρησης σε χώρους κατοικίας.
Ελπίζουμε τα 56 εναπομείναντα κτήρια καπναποθηκών της πόλης μας, να καταφέρουν να διατηρηθούν ακέραια και μέσα από κατάλληλες παρεμβάσεις να διατηρήσουν και να μεταφέρουν τη μνήμη της δραστηριότητας του καπνού και στις επόμενες γενεές.
Γράφουν οι Σοφία Γκουβούση – Σπυρίδων Β. Ταβλίκος
** Η αρίθμηση των καπναποθηκών ακολουθεί την αντίστοιχη αρίθμηση των κτηρίων όπως αυτά παρουσιάζονται κατά χρονολογική σειρά στο βιβλίο που εκδόθηκε το 2018 από τον εκδοτικό οίκο University Studio Press με τίτλο: «ΟΙ ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά του καπνού στον 20ό αιώνα».
Η Σοφία Η. Γκουβούση (2310-862995 / 6977-090372) είναι Δρ αρχιτέκτονας μηχανικός ΑΠΘ με μεταπτυχιακές σπουδές στην Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικών Μνημείων. Εργάστηκε στον ιδιωτικό τομέα έως το 2007, συμμετέχοντας παράλληλα σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και ερευνητικά προγράμματα του ΑΠΘ, και στο δημόσιο τομέα (ΟΕΚ, ΟΑΕΔ) έως το 2017. Σήμερα δραστηριοποιείται ως ελεύθερη επαγγελματίας με έδρα τη Θεσσαλονίκη.
Ο Σπυρίδων Β. Ταβλίκος (www.tavlikos.gr, 2310661688, 6975851009) είναι αρχιτέκτονας μηχανικός ΑΠΘ με μεταπτυχιακές σπουδές στη Διοίκηση και Διαχείριση Τεχνικών Έργων. Είναι πιστοποιημένος ενεργειακός επιθεωρητής Γ’ τάξης και γραμμένος στο Μητρώο Εμπειρίας Κατασκευαστών για τις κατηγορίες έργων Οικοδομικά και Πρασίνου. Εργάστηκε στον ιδιωτικό τομέα έως το 2004, ενώ έκτοτε ασκεί το ελεύθερο επάγγελμα με έδρα τη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη.
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
