«Οιδίπους επί Κολωνώ» στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων

Cityportal.gr > Απόψεις > Κριτική > «Οιδίπους επί Κολωνώ» στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων | Κριτική

28/08/2023 - 08:20

«Οιδίπους επί Κολωνώ» στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων | Κριτική παράστασης Παύλος Λεμοντζής

Πρόλογος

Τρία από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή έχουν ως θέμα τον Οίκο των Λαβδακιδών. Τα έργα αυτά συχνά εκλαμβάνονται σαν τριλογία, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι χρονολογικά, το πρώτο απέχει από το τρίτο πάνω από τρεις δεκαετίες:

Η Αντιγόνη (441 π.Χ.)
Ο Οιδίπους Τύραννος (διδασκαλία περί το 425 π.Χ.)
Και ο Οιδίπους επί Κολωνώ (διδάχθηκε από τον εγγονό του το 401 π.Χ.)

Η μοίρα αυτής της βασιλικής γενιάς σημαδεύεται από συντριπτικά πάθη, φοβερούς χρησμούς (τους οποίους οι γόνοι της πιστεύουν ότι μπορούν να αψηφήσουν ή να αποφύγουν) και φρικτά εγκλήματα (πατροκτονία, αδελφοκτονία, αιμομιξία). Η μοίρα των Λαβδακιδών συμβολίζει την τυφλότητα του ανθρώπινου όντος, το αδιάγνωστο αλλά και το άφευκτο της θείας βουλής.

Τα κρισιμότερα στάδια του μύθου τα συνέχει, βεβαίως, ο Οιδίπους, ο οποίος είναι: το αντικείμενο του σκληρού χρησμού που λαμβάνει ο Λάιος (“μην κάνεις παιδιά, γιατί ο γιος σου θα σε σκοτώσει”).

Το υποκείμενο της ύβρεως (της ψευδαίσθησης ότι μπορεί να αποφύγει τους χρησμούς. Στην ίδια πλάνη είχε υποπέσει και ο Λάιος, όταν, αφού τεκνοποίησε αγνοώντας τη θεϊκή προειδοποίηση, εξέθεσε τον Οιδίποδα, για να πεθάνει).

Το θύμα της διάνοιας και της υπερηφάνειας του.

Και, τέλος, ο θύτης των δύο του παιδιών, που, μέσα στη δική τους αρχομανία και άμετρη φιλοδοξία, συντρίβονται από την πατρική «ἀράν».

Υπόθεση

Ο Οιδίπους, ο τυφλός και εξόριστος πρώην βασιλιάς της Θήβας, φτάνει μετά από περιπλάνηση στον Αθηναϊκό δήμο του Ίππιου Κολωνού, οδηγούμενος από την κόρη του Αντιγόνη. Κάθεται σ’ ένα βράχο μέσα στο ιερό άλσος των Ευμενίδων – πρόκειται για τις φοβερές Ερινύες που το Άστυ ενσωμάτωσε με πιο εξευγενισμένη μορφή – και ανακαλύπτεται από κάποιον κάτοικο, ο οποίος τον παροτρύνει να φύγει.

Ο Οιδίπους αρνείται να φύγει επικαλούμενος χρησμό, σύμφωνα με τον οποίο το μέρος αυτό θα είναι ο τόπος της τελικής του ανάπαυσης. Στο μεταξύ, έρχεται εκεί και η άλλη κόρη του Οιδίποδα, η Ισμήνη. Ο κάτοικος του Κολωνού συγκεντρώνει τους γέροντες του τόπου. Αυτοί λυπούνται τον αδύναμο γέροντα και την κόρη του, αλλά μόλις πληροφορούνται το όνομά του, τρομοκρατούνται και τον διατάζουν να φύγει. Ο Οιδίπους επικαλείται την Αθηναϊκή φιλοξενία και ζητά να συναντήσει τον βασιλιά της πόλης.

Ο Θησέας φτάνει και ο Οιδίπους του ζητά προστασία όσο ζει και ταφή, όταν πεθάνει. Ο Θησέας του τα υπόσχεται. Έρχεται ο Κρέων και μετά την αποτυχία του να πείσει τον Οιδίποδα να τον ακολουθήσει στη Θήβα, απαγάγει τις κόρες του και είναι έτοιμος να πιάσει και τον Οιδίποδα. Τη στιγμή εκείνη επεμβαίνει ο Θησέας, κατακρίνει τις πράξεις του Κρέοντα και τον αναγκάζει να τον οδηγήσει στις κοπέλες. Πραγματικά, σε λίγο επιστρέφει φέρνοντας μαζί του την Αντιγόνη και την Ισμήνη.

Στην Αθήνα φτάνει ως ικέτης ο γιος του Οιδίποδα, Πολυνείκης, και επιθυμεί να δει τον πατέρα του και να του ζητήσει την βοήθειά του. Ο Οιδίπους αρνείται και τον διώχνει ρίχνοντάς του φοβερή κατάρα. Στην πραγματικότητα προοικονομείται η τραγωδία Αντιγόνη. Ο Σοφοκλής υφαίνει τον ιστό των τριών ιστοριών, όπως τις παρουσίασε.
Τότε ακούγεται κεραυνός και ο Οιδίπους καταλαβαίνει πως το τέλος του πλησιάζει. Ξεκινά για εκεί όπου θα συναντήσει τον θάνατο, ακολουθούμενος από τον Θησέα και τις κόρες του.

Αποχαιρετά τα παιδιά του και προχωρά μαζί με τον Θησέα, που είναι ο μόνος που πρέπει να ξέρει τον τόπο ταφής του. Είναι σαφέστατη η αναφορά στα Ελευσίνια Μυστήρια, στα οποία ο Σοφοκλής ήταν μυημένος. Αυτός είναι και ο λόγος της μυστικότητας. Ο αμύητος δε μπορεί να συνοδεύσει. Οι κόρες του θρηνούν τον χαμό του πατέρα τους, αλλά ο βασιλιάς της Αθήνας τους υπόσχεται κάθε φροντίδα για το μέλλον.

Ανάγνωση

Ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» παρουσιάζει ένα παράδοξο: τη φοβερή δύναμη ενός ανθρώπου σε κατάσταση απόλυτης αδυναμίας. Τυφλός, κατάκοπος, εξόριστος, ανέστιος και πένης, ο Οιδίπους, εξαρτάται από την κόρη του σε βαθμό που αδυνατεί να επιτελέσει ακόμη και την κρίσιμη τελετουργία του καθαρμού. Κι όμως, ο άνθρωπος αυτός κρατά στα χέρια του μια τρομερή δύναμη: τη μαγική επενέργεια της τελευταίας του κατοικίας. Η πόλη που θα τη φιλοξενήσει θα ευεργετηθεί. Οι εχθροί της (και οι εχθροί του Οιδίποδα) θα υποστούν την καταστροφική ισχύ της μεταθανάτιάς του εκδίκησης.

Και πριν ακόμη από τη σκηνή του θαυματικού θανάτου του Οιδίποδα, κατά την οποία καθίσταται σαφής η μεταμόρφωσή του σε κάτι πέρα από τον άνθρωπο, σε χθόνια δύναμη, αντιλαμβανόμαστε την αντίφαση: ο ανήμπορος γέροντας είναι άνθρωπος που μέσα του κρύβει θανάσιμα πάθη. Πρωτίστως, άσβεστη οργή ενάντια σε όσους τον έχουν αδικήσει, ακόμη και αν αυτοί είναι τα ίδια του τα παιδιά. Ο οικτρός ικέτης αρνείται στον γιο του το δικαίωμα της ικεσίας και, όχι απλώς, δεν επιθυμεί να αποτρέψει τη φονική διαμάχη των παιδιών του, αλλά φροντίζει, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά την Κατάρα, να εξασφαλίσει την αμοιβαία καταστροφή τους.

Αυτή η διττή φύση του πρωταγωνιστή υποβάλλεται στους θεατές εξαρχής, μέσα από τον συμβολισμό του χώρου, στον οποίο, καθόλου τυχαία, ο γερο-Οιδίπους καταλήγει περιπλανώμενος. Στο άλσος των Σεμνών Θεών, γνωστών και ως Ευμενίδων, στον αττικό δήμο του Ιππίου Κολωνού.

Ο Οιδίπους είναι η προσωποποίηση της «ἀρᾶς» (κατάρας), που εξακοντίζεται από τον γονιό προς τα παιδιά του και οδηγεί στη σφαγή του συγγενούς από τον συγγενή. Αυτή η «ἀρά», όμως, όπως κάθε μορφή χθόνιας εξουσίας, είναι δισυπόστατη: αν εξιλασθεί δεόντως, μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά για τους ανθρώπους.

Ο Οιδίπους χαρακτηρίζεται από τον γιο του ως « Ἐρινύς». Για τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή αυτό ακριβώς θα αποβεί. Για την Αθήνα, όμως, χάρη στην ενεργητική ευσέβεια του Θησέα, θα αποβεί : ευμενές, αγαθοεργό πνεύμα, ως αφηρωισμένος πια, νεκρός.

Η παράσταση

Σ’ ένα τοπίο άχρονο, που θα μπορούσε να είναι σήμερα αλλά και πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια, επεδίωξε η σκηνοθεσία να τοποθετήσει την άφιξη του άλλοτε κραταιού βασιλιά της Θήβας, ο οποίος τυφλός και εξόριστος ικέτης πλέον, αναζητά τον τόπο της τελικής του ανάπαυσης.

Στην ορχήστρα κομμένοι κορμοί ελιάς, ριζωμένοι στο χώμα, νεκροί, παραπέμπουν στο άλσος των Ευμενίδων και στο ιερό δέντρο της Αθήνας, που υμνείται στο πρώτο χορικό του έργου.

Μια συνθήκη μεταιχμιακή, που αναφέρεται «στη δυνατότητα να πατάς στο παρελθόν και ταυτόχρονα να μπορείς να δεις το μέλλον». Ο χρόνος και η αποτύπωσή του ήταν, άλλωστε, αυτό που δεν ενδιέφερε τον Γιώργο Σκεύα να αποδώσει μέσα από τη σκηνογραφία, γι’ αυτό και βλέπουμε αμπέχονα, καμπαρντίνες και άχρωμα, αδιάφορα ρούχα στον Χορό, στους ρόλους και στις δυο κόρες του Οιδίποδα. (Σκηνικά-κοστούμια: Λίλη Πεζανού).

Στην παράσταση, της οποίας το βάρος σηκώνει ο σπουδαίος Δημήτρης Καταλειφός , ως Οιδίποδας, αντιλαμβανόμαστε την πρόθεση του Σοφοκλή να δείξει ότι η Αθήνα δε θα σβήσει, επειδή είναι η αγαπημένη των θεών και ότι αυτή είναι η αιτία που το έργο διδάχτηκε όταν πια η δημοκρατία είχε ξαναγυρίσει στην πόλη κι ο κατακτητής είχε φύγει. Ακόμη, βλέπουμε τη θεοκρατική αντίληψη του τραγικού για το πολίτευμα, την κληρονομική βασιλεία. Ο ήρωας δείχνει την απέχθειά του στα γηρατειά και δοκιμάζουμε οι θεατές όλη την απαισιοδοξία , ιδίως στο τρίτο στάσιμο.

Όμως, δεν αισθανόμαστε το βάρος που θα έπρεπε να δώσει ο σκηνοθέτης στην ψυχολογική διαδρομή του θανάτου. Βιάζεται να φτάσει πολύ γρήγορα στον ηρωικό θάνατο, στη λύτρωση. Έτσι, έχουμε δυο όψεις άνισες, του σκηνοθέτη και του ερμηνευτή. Σαν ερμηνευτής ο Δημήτρης Καταλειφός έχει στιγμές συγκλονιστικές, που φέρουν την προσωπική του παιδεία και την υποκριτική του δεινότητα.

Ο σκηνοθέτης δε, φαίνεται να μην ελέγχει την παράσταση, εφόσον οι ρόλοι χάνονται στη σκιά του μέγιστου Καταλειφού και ο Χορός μοιάζει αμήχανος πάνω στη χαλαρή κίνηση που δίδαξε ο Damiano Ottavio Bigi. Ωστόσο, οι άνδρες που συμμετεχουν σ’ αυτόν διαθέτουν σκηνική παρουσία και ωραία φωνή.

Το λιτό σκηνικό και τα κοστούμια της Λίλης Πεζανού, σίγουρα δεν εντυπωσιάζουν, αλλά δε νομίζω να εμποδίζει αυτό τους θεατές στην παρακολούθηση της δράσης. Το ίδιο συμβαίνει και με την κινηματογραφική μουσική του Σήμη Τσιλαλή, η οποία θα μπορούσε και να εκλείπει από την παράσταση. Αντί να μας δέσει με το έργο, μας κέρασε ένα κουταλάκι του γλυκού γεμάτο από κρεσέντα του σινεμά. Οι φωτισμοί του Λευτέρη Παυλόπουλου φέρνουν μια κάποια ισορροπία.

Η μετάφραση των Χρύσας Προκοπάκη και Θάνου Τσακνάκη, ευτυχεί και ξεχωρίζει στον λόγο αυτού του εξαιρετικού Οιδίποδα. Ο Δημήτρης Καταλειφός μεγαλουργεί κι ας μην είναι πεπειραμένος ηθοποιός στο αρχαίο δράμα.

Η Αντιγόνη της Αγγελικής Παπαθεμελή και η Ισμήνη της Αλεξάνδρας Αϊδίνη δε χάνονται στο πλάι του Οιδίποδα. Ιδίως η Αντιγόνη είναι γυναίκα τρυφερή και πονετική, που αντλεί όλη της τη δύναμη από μια εσωτερική παρόρμηση. Κόρη και σύντροφος, κολλημένη σαν ρούχο πάνω του. Προσωπική της επιτυχία. Αυτό δε σημαίνει ότι ο υπόλοιπος θίασος υστερεί σε ικανότητες. Υποθέτω ότι ο σκηνοθέτης τους θέλει υποδεέστερους ρόλους, εφόσον έλειψε παντελώς η εσωτερική ερμηνεία τους.

Ο Οιδίπους, ωστόσο, παρουσιάζει ένα παράδοξο: τη φοβερή δύναμη ενός ανθρώπου σε κατάσταση απόλυτης αδυναμίας. Τυφλός, κατάκοπος, εξόριστος, ανέστιος και πένης, εξαρτάται από την κόρη του σε βαθμό που αδυνατεί να επιτελέσει ακόμη και την κρίσιμη τελετουργία του καθαρμού. Κι όμως, ο άνθρωπος αυτός κρατά στα χέρια του μια τρομερή δύναμη: τη μαγική επενέργεια της τελευταίας του κατοικίας.

Και πριν ακόμη από τη σκηνή του θαυματικού θανάτου του, κατά την οποία καθίσταται σαφής η μεταμόρφωσή του σε κάτι πέρα από τον άνθρωπο, σε χθόνια δύναμη, αντιλαμβανόμαστε την αντίφαση: ο ανήμπορος γέροντας είναι άνθρωπος που μέσα του κρύβει θανάσιμα πάθη. Πρωτίστως, άσβεστη οργή ενάντια σε όσους τον έχουν αδικήσει, ακόμη και αν αυτοί είναι τα ίδια του τα παιδιά. Ο οικτρός ικέτης αρνείται στον γιο του το δικαίωμα της ικεσίας και όχι απλώς δεν επιθυμεί να αποτρέψει τη φονική διαμάχη των παιδιών του, αλλά φροντίζει, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά την Κατάρα, να εξασφαλίσει την αμοιβαία καταστροφή τους.

Αυτή η διττή φύση του ήρωα υποβάλλεται στους θεατές εξαρχής, μέσα από τον συμβολισμό του χώρου, στον οποίο ο γερο-Οιδίπους καταλήγει περιπλανώμενος, καθόλου τυχαία. Είναι το άλσος των Σεμνών Θεών, γνωστών και ως Ευμενίδων, στον αττικό δήμο του Ιππίου Κολωνού.

Σ’ αυτή την παράσταση που ήρθε και στους Φιλίππους, σκηνοθετεί ήρεμα, αν όχι ανέμπνευστα , ο Γιώργος Σκεύας, ερμηνεύει σπαρακτικά ο Δημήτρης Καταλειφός. Τα υπόλοιπα είναι περιφερειακά του ήρωα- Οιδίποδα.

Επίλογος

Το έργο, γραμμένο μετά την «Αντιγόνη» και τον «Οιδίποδα Τύραννο», πραγματεύεται το τέλος του τραγικού ήρωα. Στον «Οιδίποδα Τύραννο» ο Σοφοκλής καταδεικνύει την υποδεέστερη θέση του ανθρώπου μέσα στο σύμπαν, την πάλη του ανθρώπου με αυτό και τις τραγικές συνέπειες στις οποίες αυτή οδηγεί.

Είκοσι οχτώ χρόνια μετά, με το τελευταίο του έργο, τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ», ο ώριμος Σοφοκλής γεφυρώνει το ανθρώπινο με το θείο. Ο Οιδίποδας δεν είναι πια απλό έρμαιο της μοίρας του. Είναι ένας εκλεκτός, που, παρά τα χτυπήματα που έχει δεχτεί από τους θεούς, ανυψώνεται από τους ίδιους σε ήρωα.

Ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» δε μοιάζει και τόσο με την κλασική αρχαία τραγωδία. Η υπόθεση, αλλά ακόμα και η έλλειψη των δραματικών εξάρσεων της «Αντιγόνης» και του «Οιδίποδα Τυράννου» συγκροτούν ένα, μάλλον, γαλήνιο και θρησκευτικό έργο, γραμμένο κοντά στο τέλος της ζωής του Σοφοκλή και της χρυσής εποχής της Αθήνας.

Είναι μια αινιγματική διφορούμενη γεροντική τραγωδία, με την οποία κλείνει ουσιαστικά ο θηβαϊκός κύκλος. Το διφορούμενο, όμως, λειτουργεί ως ισορροπία. Πρόκειται για ένα πλήρες φιλοσοφικό έργο, ένα κείμενο στοχασμού. Διαθέτει αυτοβιογραφικά στοιχεία του Σοφοκλή, με μια ποιητική διάσταση και μια παράλληλη υπαρξιακή αναζήτηση.

Συντελεστές

«Οιδίπους επί Κολωνώ» στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων | Κριτική παράστασης Παύλος Λεμοντζής

66ο Φεστιβάλ Φιλίππων 2023 | πρόγραμμα

«Τα Βατράχια» στο 66ο Φεστιβάλ Φιλίππων | Κριτική

Ακολουθήστε το cityportal.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις Διαβάστε για Συναυλίες, Σινεμά, Θέατρο, βιβλία, τέχνες, εκδρομές στην ατζέντα (ημερολόγιο) αλλά και όλα τα Τελευταία νέα από τη Θεσσαλονίκη, την Ελλάδα και τον Κόσμο, σήμερα, τώρα που συμβαίνουν.

ΑΤΖΕΝΤΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΔΩΡΕΑΝ ΤΑΙΝΙΕΣ ΣΤΗΝ TV CINE ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ