Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε το πόσο διαφορετική θα ήταν μία πόλη με ιστορική πορεία 2300+ χρόνων, κατά το παρελθόν. Στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, η οποία διατηρεί μέχρι σήμερα μεγάλο αριθμό «αποδείξεων» πλούσιου αρχιτεκτονικού παρελθόντος, η απορία μας αυτή κάπως μετριάζεται. Στην πόλη υπάρχουν σήμερα διάσπαρτα μνημεία σπουδαίας αρχιτεκτονικής. Στοιχεία τα οποία μαρτυρούν ένα πλούσιο αρχιτεκτονικό παρελθόν αλλά και μία μετάβαση από το «παλιό» στο «καινούργιο», ειδικότερα αν στρέψουμε το βλέμμα σε εκείνα τα έργα που δημιουργήθηκαν κατά το 2ο μισό του 19ου αιώνα.
Η προκυμαία και τα υπέροχα κτίρια της Λεωφόρου Νίκης, η πλατεία Ελευθερίας, το σιντριβάνι της Καμάρας, είναι λίγα μόνο από τα πολλά αρχιτεκτονικά στοιχεία – κλειδιά του 19 ου αιώνα που διατηρούνται στην πόλη και την ξεχωρίζουν στο σήμερα. Είναι από την εποχή που η Θεσσαλονίκη «βγαίνει» από τον μεταβυζαντινό – οθωμανικό – μεσαιωνικό της χαρακτήρα και περνάει σε μία περίοδο μοντέρνας – ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής, η οποία με τη σειρά της την οδηγεί σε τεράστια οικονομική ακμή.
Μια από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες που επηρέασαν τη Θεσσαλονίκη αρχιτεκτονικά και οικονομικά εκείνη τη χρονική περίοδο υπήρξε αναμφισβήτητα ο Σαμπρί Πασάς. Το όνομά του είναι άμεσα συνδεδεμένο με πολλά έργα που έγιναν στην πόλη κατά τη διάρκεια της θητείας του κατά το 2ο μισό του 19 ου αιώνα, με σημαντικότερο εκείνο του γκρεμίσματος των παραθαλάσσιων τειχών και της κατασκευής της προκυμαίας της πόλης.
Ποιος ήταν ο Σαμπρί Μεχμέτ πασάς
Ελάχιστες πληροφορίες είναι γνωστές για τον άνθρωπο που ουσιαστικά υπήρξε ο εκσυγχρονιστής της Θεσσαλονίκης. Φαίνεται πως ο Σαμπρί Μεχμέτ πασάς γεννήθηκε στην μικρή πόλη Μπαγιντίρ, νοτιοανατολικά της Σμύρνης περίπου στα 1819-1820. Μπήκε στο σώμα Διερμηνέων και συμμετείχε συνέχεια σε αποστολές εκτός της αυτοκρατορίας. Μετά από διάφορα στρατιωτικά και διοικητικά πόστα, ορίστηκε καϊμακαμης Βιδινίου και στα 1867 τοποθετήθηκε ως βαλής στη Σμύρνη, με το βαθμό του βεζύρη, όπου επόπτευσε την κατασκευή του έργου της προκυμαίας της. Λίγο αργότερα, τον Μάρτιο του 1868, έγινε βαλής στο βιλαέτι του Δουνάβεως, ενδεχομένως μετά τον Μιδχάτ, ο οποίος είχε αναλάβει από τις αρχές του 1860 σημαντικές πρωτοβουλίες ως προς την υλοποίηση πολεοδομικών επεμβάσεων, ενώ στα τέλη του ίδιου χρόνου έγινε μέλος του Ανώτατου Κρατικού Συμβουλίου.
Η πρώτη αναφορά στην παρουσία του Σαμπρί πασά στη Θεσσαλονίκη γίνεται στα 1866 και ανήκει μάλλον στον Nehama Risal. Το σίγουρο είναι ότι ο Σαμπρί πασάς έφτασε στη Θεσσαλονίκη τον Φεβρουάριο του 1869 ως Βαλής, για να αντικαταστήσει τον Ακήφ Πασά. Έμεινε σ’αυτή τη θέση ως τον Σεπτέμβρη του 1871 οπότε και ‘’επαύθη’’. Ένα χρόνο αργότερα έγινε Βαλής της Σμύρνης για να ακολουθήσει μια νέα ‘’παύση’’. Τελικά πέθανε το 1879 υπηρετώντας σε πολλά υψηλά πόστα μέχρι και τον θάνατό του.
Οι λόγοι που οδήγησαν στην κατεδάφιση των τειχών της πόλης
Το έργο της κατασκευής της προκυμαίας υπήρξε το πιο μεγάλο έργο που έγινε στην Θεσσαλονίκη πριν το 1917 και ήταν απόρροια μίας προσπάθειας για οικονομική, εμπορική και ρυμοτομική ανάπτυξη της πόλης από την οθωμανική διοίκηση.
Στις αρχές του 1862 το εμπόριο ήταν περιορισμένο στην πόλη. Παρά την απουσία λιμενικών υποδομών στην πόλη κατέπλεαν από το 1840 πλοία της “Austrian Lloyd”, της “Ottoman Steam Navigation” και από το 1853 της “Messageries Maritimes”.
Τον Απρίλιο του 1869 ο νέος διοικητής Σαμπρί πασάς έφτασε στη Θεσσαλονίκη. Εκείνη την περίοδο, οι αναφορές σε πυρετούς, μόλυνση του αέρα, πυκνότητα των οικιών και της στενότητας των δρόμων αποτελούν σαφείς ενδείξεις ότι η ιδέα της αναμόρφωσης της Θεσσαλονίκης ίσως προϋπήρχε της άφιξης του Σαμπρί πασά, απλά η δραστηριοποίηση του συνέβαλε δραστικά στην κατεδάφιση του τείχους και στις αλλαγές που ακολούθησαν. Είναι γνωστό άλλωστε ότι το 1867 είχαν επιδιώξει να αναλάβουν το έργο οι G. Guarracino H. Charnaud, αλλά χωρίς επιτυχία.
Ο νέος διοικητής κατά το παρελθόν, ως διοικητής της Σμύρνης ασχολήθηκε επίσης με την τηλεγραφική σύνδεση της πόλης με την Ινδία, αλλά και της Αχρίδας με το Ελβασάν και του Μοναστηρίου με την Αχρίδα. Πριν από την άφιξη του Σαμπρί πασά ο γεν. διευθυντής των οδών Ρίτερ συμμετείχε στα τέλη του 1868 σε συσκέψεις μεταξύ του διευθυντή των οδών του βιλαετίου Θεσσαλονίκης Πιζαδιέσκη και εργολάβων για επίλυση διαφορών. Ο ίδιος ο πασάς είχε λοιπόν ήδη συνδέσει το όνομα του με σπουδαία έργα υποδομής στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας αλλά και στη Θεσσαλονίκη, το έδαφος ήταν προετοιμασμένο για νέα έργα.
Το λιμάνι έπρεπε να εκσυγχρονιστεί
Στις αρχές του 1869 είχε ήδη αρχίσει να κατασκευάζεται η οδός Θεσσαλονίκης – Μοναστηρίου. Όμως το απαρχαιωμένο λιμάνι της πόλης δεν μπορούσε πλέον να δεχθεί τα ατμόπλοια που έπλεαν από τη δεκαετία του 1840. Το λιμάνι έπρεπε να εκσυγχρονιστεί.
Με την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη, είναι βέβαιο, ότι ο Σαμπρί Πασάς ήταν επιφορτισμένος με την εφαρμογή των βασικών αρχών του μεταρρυθμιστικού προγράμματος, οι γενικές αρχές του οποίου είχαν υποδειχθεί με το αυτοκρατορικό διάταγμα του 1863, με μοναδικό σκοπό τη δημιουργία νέων προνομιούχων οικοπέδων.
Φαίνεται ότι το χρήμα που θα προέκυπτε απο τα νέα οικόπεδα πως ήταν ένα πολύ ισχυρό κίνητρο για να προχωρήσουν οι Οθωμάνοι στην κατεδάφιση των τειχών κρυπτόμενοι πίσω από τον μανδύα του “εκσυγχρονισμού” της πόλης
Μία προξενική αναφορά του Γάλλου προξένου τις ίδιες ακριβώς ημέρες της άφιξης του πασά στην πόλη, μεταδίδει τις διαθέσεις του Σαμπρί πασά και την υφιστάμενη κατάσταση:
«Η κατεδάφιση των τειχών θα ωφελήσει από όλες τις απόψεις το εμπόριο, τη ναυσιπλοΐα και τη δημόσια υγιεινή. Τα τείχη είναι σε πολύ κακή κατάσταση, κινδυνεύουν να γίνουν
ερείπια ενώ αποτελούν εμπόδιο στην ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων και στην κατασκευή της παραλίας. Αυτή τη στιγμή, τρεις ή τέσσερις κακοί μικροί μόλοι μόνο χρησιμεύουν στο φόρτωμα και ξεφόρτωμα των πλοίων. Τέλος, τα τείχη αποκλείουν την κυκλοφορία του αέρα και εμποδίζουν τον άνεμο του πελάγους.»
Ο Σαμπρί φαίνεται παράλληλα πως ήθελε να ακολουθήσει τα διεθνή αρχιτεκτονικά πρότυπα της εποχής: Το 1860 είχαν γκρεμιστεί τα τείχη της Αμβέρσας και της Βαρκελώνης, μεγάλων λιμανιών της Ευρώπης. Η Θεσσαλονίκη έπρεπε να ακολουθήσει τα διεθνή πρότυπα.
Η κατεδάφιση των παραθαλάσσιων τειχών και η κατασκευή της προκυμαίας: Η πόλη εκσυγχρονίζεται
Για όλους τους παραπάνω λόγους, η κατεδάφιση των τειχών φάνταζε επιβεβλημένη. Ο εξευρωπαϊσμός του χώρου στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης ήταν μάλλον γρήγορος, τουλάχιστον η αρχή των εργασιών.
Η αρχή του έργου έγινε στις 17 Νοεμβρίου: Με ασημένιο σφυρί ο Σαμπρί πασάς ξεκίνησε συμβολικά το έργο της κατεδάφισης. Ο πρώτος λίθος διαφυλάχθηκε από τον μηχανικό Vitali. Το έργο ξεκίνησε με λίγους εργάτες αλλά ήδη είχε αρχίσει η δημοπράτηση των νέων οικοπέδων που θα σχηματίζονταν στην προκυμαία. Το τείχος ήταν βυζαντινό, πιθανώς «Θεοδοσιανό» και πάχους περίπου 3 μέτρων. Η κατεδάφιση ολοκληρώθηκε μέσα σε 12 μήνες ενώ είχαν ήδη αρχίσει οι εργασίες κατασκευής της νέας προκυμαίας πλάτους 23 μέτρων.
Το παραλιακό τείχος
Μια ιστορική φωτογραφία απεικονίζει τη Θεσσαλονίκη με το παραλιακό τείχος της. Την είδαμε για πρώτη φορά σε ανάρτηση της ομάδας του facebook Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης. Η φωτογραφία περιλαμβάνεται στο λεύκωμα με τίτλο «Constantinople», που δημιούργησαν στη δεκαετία του 1860 οι αρμενικής καταγωγής φωτογράφοι αδελφοί Αμπντουλάχ (υπέγραφαν στα γαλλικά Abdullah Fréres και με αραβική γραφή Abdullah Biraderler), επίσημοι φωτογράφοι του σουλτάνου.
Κείμενο: Γιάννης Γκουμάκης
Διαβάστε Το δώρο του Τούρκου πασά στους κατοίκους της πόλης – Τρεις μέρες έτρεχε σερμπέτι αντί για νερό
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
