Ροτόντα Θεσσαλονίκη

Η Ροτόντα, ή ναός των Ασωμάτων Δυνάμεων ή Αρχαγγέλων ή αλλιώς ναός του Αγίου Γεωργίου, βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, βορειότερα της Καμάρας και της Πλατείας Ναυαρίνου. Συμπεριλαμβάνεται στα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Η ιστορία της Ροτόντας ξεκινά το 304 μ.Χ.

Η Ροτόντα χτίστηκε γύρω στο 304 μ.Χ. όταν η πόλη αποτελούσε τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το κτίσμα είναι μέρος του ονομαζόμενου Γαλεριανού συγκροτήματος. Πέρα από το αυτοκρατορικό παλάτι (Ανάκτορο του Γαλερίου), τον Ιππόδρομο και την αψίδα του θριάμβου (γνωστή ως Καμάρα), ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Γαλέριος δημιούργησε στη Θεσσαλονίκη ένα μαυσωλείο που θα φιλοξενούσε την σωρό του για το αιώνιο ταξίδι του. Η αλήθεια είναι πως ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε για τον λόγο που χτίστηκε, επειδή ο Γαλέριος απεβίωσε το 311 μ.Χ. μακριά από τη Θεσσαλονίκη, με αποτέλεσμα η Ροτόντα να μείνει ως κενοτάφιο.

Η αρχιτεκτονική της Ροτόντας

Πρόκειται για ένα κυκλικό οικοδόμημα όμοιο με το Πάνθεον της Ρώμης. Έχει διάμετρο 24,50 μέτρα και ύψος περίπου 30 μέτρα, ενώ τα τοιχώματά του έχουν πάχος 6,30 μέτρα. Το κτίσμα αποτελείται από οχτώ καμαροσκέπαστες κόγχες, πάνω από τις οποίες υπάρχουν δύο σειρές παραθύρων, αρχικά μια σειρά από μεγάλα παράθυρα με τοξωτές απολήξεις και έπειτα μια σειρά από μικρότερα. Ο σχηματισμός αυτός δημιουργεί μια μοναδική ατμόσφαιρα φυσικού φωτισμού στον χώρο. Κατά την βυζαντινή περίοδο στο ναό προστέθηκαν το ορθογώνιο τμήμα στα ανατολικά (που φιλοξενούσε το ιερό βήμα του ναού), το εξωτερικό κυκλικό τοιχίο, η είσοδος με νάρθηκα από τη δυτική πλευρά (και όχι από τη νότια πλευρά, όπως είχε χτιστεί από τον Γαλέριο) καθώς και τα δύο παρεκκλήσια στον περίβολο.

Η Ροτόντα γίνεται χριστιανικός ναός (τέλη του 4ου αιώνα)

Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό συντελέστηκε στη διάρκεια των παλαιοχριστιανικών χρόνων, πιθανότατα στα τέλη του 4ου  αιώνα, την εποχή του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α’. Εικάζεται πως σκοπός των πρώτων Χριστιανών ήταν η μεταμόρφωση και χρήση του ως Βαπτιστήριο της Θεσσαλονίκης. Κατά την πρώιμη Οθωμανική περίοδο, η Ροτόντα λειτούργησε για ένα διάστημα ως Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης (1524 -1591). Σε σχετικά κείμενα της εποχής αναφέρεται με την ονομασία Ι. Ναός του Αγίου Αγγέλου.

 

Τα σωζόμενα ψηφιδωτά, κατασκευασμένα στις αρχές του 5ου αι., θεωρούνται μοναδικά δείγματα όλου του παλαιοχριστιανικού κόσμου. Στον θόλο, σώζονται τα κεφάλια τριών εκ των τεσσάρων αγγέλων που ανακρατούν τριπλή ”δόξα” από πολυποίκιλτα στεφάνια με πολυάκτινα αστέρια, πλοχμό με καρπούς και κλαδιά και πολύχρωμη ίριδα. Μεταξύ των αγγέλων εικονίζεται το μυθικό πτηνό φοίνικας να προβάλλει πάνω σε ερυθρό ακτινοβόλο δίσκο. Στο κέντρο της ”δόξας” από την παράσταση του Χριστού σε χειρονομία θριάμβου διακρίνεται το προσχέδιο με κάρβουνο πάνω στις πλίνθους του θόλου. Πιο κάτω υπάρχει μία ζώνη ψηφιδωτών που έχει καταστραφεί. Χαμηλότερα η τρίτη ζώνη ψηφιδωτών είναι καλύτερα διατηρημένη. Είναι χωρισμένη σε οκτώ τμήματα, σε καθένα από τα οποία παριστάνεται ένα φανταστικό διώροφο πολυτελές και ανάλαφρο οικοδόμημα με πλήθος διακοσμητικών στοιχείων. Μπροστά από αυτά τα οικοδομήματα παριστάνονται, δύο ή τρεις άγιοι όλοι σε στάση δέησης. Οι επιγραφές που τους συνοδεύουν δηλώνουν το όνομα, την ιδιότητά τους και το μήνα που γιορτάζουν. Τα πρόσωπά τους, διατηρούν την ελληνιστική παράδοση και αποτελούν έξοχα δείγματα της πρώιμης χριστιανικής προσωπογραφίας. Στην κόγχη του ιερού υπάρχει τοιχογραφημένη η Ανάληψη του Χριστού, έργο του 9ου αι.. Τις φωτιστικές θυρίδες και τα εσωρράχια των καμαρών στη βάση του θόλου, κοσμούν ψηφιδωτά, των οποίων ο πλούτος των θεμάτων με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα και η λαμπρότητα των χρωμάτων εντυπωσιάζει.

Η Ροτόντα γίνεται τζαμί  (1590)

Το Μάρτιο του 1430 η Θεσσαλονίκη μετατράπηκε από κέντρο του ορθόδοξου χριστιανικού πολιτισμού, σε μια νέα εστία της τουρκο-ισλαμικής κουλτούρας. Η τουρκική κατάκτηση άλλαξε τη μορφή της πόλης με την ύψωση μιναρέδων δίπλα στις εκκλησίες που μεταβλήθηκαν σταδιακά σε τζαμιά. Η μετατροπή των εκκλησιών σε τζαμιά έγινε σε δύο φάσεις, μία στο τέλος του 15ου αι. και μία στο τέλος του 16ου αι. Η δεύτερη φάση συνδέεται με το γενικό φόβο για το τέλος του κόσμου στο μουσουλμανικό έτος 1000 (1592 μ.Χ). Η Ροτόντα έγινε τζαμί υπό αυτές τις συνθήκες το έτος 999 της Εγίρας (1590 μ.Χ), από τον σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη, ο τάφος του οποίου σώζεται στον περίβολο. Τότε κατασκευάστηκε ο μιναρές που υψώνεται μέχρι και σήμερα, όμοιος με αυτούς που είχαν χτιστεί στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Το ύψος του μιναρέ φτάνει τα 35,85μ.

Ο πανύψηλος μιναρές της Ροτόντας κινδύνεψε να κατεδαφιστεί. Σώθηκε χάρη στον καθηγητή Πελεκίδη, ο οποίος για να τον γλιτώσει από τις μπουλντόζες που ήταν έτοιμες να τον γκρεμίσουν, ανέβηκε τα 129 σκαλοπάτια μέχρις επάνω και αρνιόταν να κατέβει. Τελικά υποχώρησαν οι μπουλντόζες. Σήμερα ο μιναρές σώζεται χωρίς την κορυφή του και χωρίς το τσανάκ, τον εξώστη δηλαδή όπου έβγαινε ο μουεζίνης και καλούσε τους πιστούς σε προσευχή.

Μετά την Οθωμανική περίοδο γίνεται πάλι ναός (1912)

Μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912 μετατράπηκε πάλι σε ναό. Αλλά αντί της αρχικής ονομασίας της, Ναός των Ασωμάτων Δυνάμεων ή Αρχαγγέλων, προφανώς λόγω λάθους, επικράτησε η ονομασία  Ναός του Αγίου Γεωργίου, από ένα παρεκκλήσι που ήταν χτισμένο στον περίβολό της. Εκείνη την περίοδο υπήρξαν αλλαγές τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική όψη του Ναού.  Από το 1912 μέχρι το 1955 υπήρχε μάλιστα και ένας σταυρός στον τρούλο της Ροτόντας, ο οποίος αφαιρέθηκε σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί το αρχικό ρωμαϊκό μνημείο. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας απαγορεύτηκε και η τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Η Ροτόντα υπήρξε το πρώτο άτυπο «Βυζαντινό Μουσείο» της Θεσσαλονίκης, όταν συσσωρεύτηκαν στο εσωτερικό της  διάφορες αρχαιότητες από τα ερείπια και τις εκσκαφές λόγω ανοικοδόμησης της πόλης.

Ροτόντα, Μουσείο η ορθόδοξος ναός

Η Ροτόντα διχάζει ακόμη και σήμερα σχετικά με τη λειτουργία της αν είναι Μουσείο ή Ναός. Το 1995, η Εκκλησία άρχισε να ζητά επίμονα από την Πολιτεία να μετατραπεί το μνημείο σε ενοριακό Ναό. Όταν την ίδια χρονιά,  διοργανώθηκε από την Ένωση Πολιτών Θεσσαλονίκης, συναυλία τζαζ μουσικής με τον γνωστό συνθέτη Σάκη Παπαδημητρίου, θεωρήθηκε ως κίνηση που είχε ως στόχο την καθολική απόδοση του μνημείου στο κοινό, αφαιρώντας τη θρησκευτική του ταυτότητα, ένα πλήθος πιστών και ρασοφόρων, εισέβαλαν στο μνημείο και αφού διέκοψαν τη συναυλία, έσπασαν το λευκό πιάνο. Τα μέλη της Ένωσης καθώς και οι υπάλληλοι του Υπουργείου Πολιτισμού, προσέφυγαν στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Το 1999 εκδόθηκε ομόφωνα απόφαση που χαρακτήριζε τη Ροτόντα ως μνημείο που ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού και όχι στη Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης.

Η Ροτόντα σήμερα

Η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας δεν έγινε ποτέ δεκτή από την επίσημη Εκκλησία. Οι κρούσεις των πιστών συνεχίστηκαν. Κάποια στιγμή, τοποθέτησαν Ιερή Τράπεζα, χτίζοντάς την πάνω σε λείψανα αγίων, καθώς και καθίσματα προκαλώντας φθορές στο μνημείο. Η χρυσή τομή που βρέθηκε, είναι η Ροτόντα να λειτουργεί όλο το χρόνο ως μουσείο και να εκτελούνται στο εσωτερικό της εκδηλώσεις και δράσεις που σέβονται την ιερότητα του χώρου, και να λειτουργεί  μία φορά το μήνα ως ορθόδοξος χριστιανικός ναός.
 

Ένα από τα πιο πολύτιμα κινητά ευρήματα της Ροτόντας, αποτελεί ο μαρμάρινος άμβωνας, το μοναδικό ίσως γλυπτό που πήραν μαζί τους φεύγοντας οι Τούρκοι. Είχε σχήμα ανοιχτού ριπιδίου (βεντάλιας) και οι μορφές που τον κοσμούν συνθέτουν την παράσταση της Προσκύνησης των Μάγων, θέμα μοναδικό στη διακόσμηση της παλαιοχριστιανικής εποχής. Σήμερα, σώζεται μόνο η βάση του, στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ενώ το πάνω μέρος με τις παραστάσεις, εκτίθενται στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης.

Ροτόντα, ώρες λειτουργίας

Κλειστά κάθε Τρίτη
Για να έχετε ακριβείς πληροφορίες για τιμές εισιτηρίων, τι ισχύει για γκρουπ και τις ώρες λειτουργίας για τη χειμερινή και την θερινή περίοδο μπορείτε να επικοινωνείτε με τα τηλέφωνα  +30 2310 204868, +30 2310 209545, +30 2310 209603

Το μνημείο παραμένει κλειστό τις παρακάτω ημερομηνίες

cityportal.gr/ Ροτόντα, Θεσσαλονίκη

Φωτογραφία Dimitris Vetsikas Pixabay