Και φέτος στο Φεστιβάλ Φιλίππων 2022 η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή!
Κριτική της παράστασης Αντιγόνη του Σοφοκλή (2022) που είδαμε στο Αρχαιο θέατρο Φιλίππων
Πέμπτη φορά η σοφόκλεια «Αντιγόνη» στους Φιλίππους. 2015,2016,2020, 2021, 2022. Η παράσταση και πάλι σε περιοδεία με άλλους συντελεστές.
Ιδιαιτέρως προκλητικό το εγχείρημα. Και διότι η διανομή είναι φρέσκια σ’ έναν θίασο ομοιογενή και επειδή η επανάληψη είναι μήτηρ μαθήσεως και διότι ο παλιός θεατής ανακαλύπτει ενδιαφέροντα νέα στοιχεία, πρόσθετες ψηφίδες του μωσαϊκού που επεξεργάστηκε αυτή τη φορά ο Λιθουανός σκηνοθέτης Τσέζαρις Γκραουζίνις.
Άλλωστε, η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή έχει ανεβεί πάμπολλες φορές από κρατικές, ημικρατικές κι «ελεύθερες» σκηνές. Η κάθε παράσταση είχε τις δικές της προδιαγραφές από περιώνυμες υπογραφές, όπως και η τωρινή.
Δραματουργία
Το αίνιγμα της γοητείας που ασκεί εδώ και χιλιετίες έχει άμεση σχέση με αυτό της ερμηνείας της τραγωδίας. Συνεχίζει να συναρπάζει ακριβώς γιατί προκαλεί νέες ερμηνείες, καινούριες απόψεις. Η Αντιγόνη είναι ένα σύμβολο που μπορεί να αναβιώσει σε κάθε εποχή καθώς θέτει σε επανεξέταση το σκοτεινό και επίπονο μηχανισμό της ηρωικής πράξης.
Το κείμενο του Σοφοκλή ανακινεί τη σύγκρουση ανάμεσα στους εθιμικούς και τους γραπτούς κανόνες δικαίου θέτοντας το θέμα των ορίων της ανθρώπινης ατομικότητας και αξιοπρέπειας μπροστά στην υπεράσπιση της συλλογικότητας που πρεσβεύει η εξουσία και ο νόμος.
Το αρχαίο ελληνικό θέατρο, άλλωστε, είναι ένα θέατρο πολιτικό και φιλοσοφικό. Αν ήταν εύκολο να αποφασίσουμε ποια πλευρά έχει με το μέρος της το δίκαιο ή το άδικο δεν θα μιλούσαμε για τραγωδία, ούτε για ένα διαχρονικό έργο. Η αξία της τραγωδίας δεν έγκειται στη σύγκρουση του καλού με το κακό, της αθωότητας με την ενοχή, αλλά σε μια αντιπαράθεση ηθικών αρχών και πολιτικών θέσεων στην οποία είναι πολύ δύσκολο ο μέσος άνθρωπος να πάρει σαφή θέση.
Στο ερώτημα: Αξίζει τον κόπο η θυσία της; Το έργο του Σοφοκλή, χωρίς να δίνει οριστική και αδιαπραγμάτευτη απάντηση θέτει το πρόβλημα.
Υπόθεση
Το θέμα γνωστό και από τη διδακτέα ύλη στα σχολεία και από το θέατρο. Με λίγα λόγια: η σύγκρουση μεταξύ των δύο γιων του Οιδίποδα Πολυνείκη και Ετεοκλή για τον θρόνο της Θήβας έχει τελειώσει. Τα δύο αδέλφια βρίσκονται νεκρά στο πεδίο τής μάχης. Ο Κρέων, ο νέος βασιλιάς της Θήβας, έχει δώσει διαταγή να παραμείνει άταφος ο Πολυνείκης, επειδή πολέμησε ενάντια στην πατρίδα του.
Όμως, η αδελφή του νεκρού, Αντιγόνη, αποφασίζει να τον τιμήσει με την πρέπουσα τιμή. Συλλαμβάνεται και οδηγείται στον βασιλιά, που, τηρώντας τους νόμους της πολιτείας, την καταδικάζει σε θάνατο. Ο Κρέων παραμένει αμετάπειστος, ακόμη και μετά την παρέμβαση του γιου του Αίμονα, και διατάζει να θαφτεί η Αντιγόνη ζωντανή σε μια σπηλιά. Ωστόσο, τα δεινά που έχει προβλέψει ο μάντης Τειρεσίας δε θ’ αργήσουν να γίνουν πραγματικότητα.
Η καθυστερημένη υπαναχώρηση του άνακτα δε θα προλάβει την καταστροφή. Η Αντιγόνη έχει απαγχονιστεί μέσα στη φυλακή της, ο Αίμονας έχει αυτοκτονήσει και η Ευρυδίκη, γυναίκα του Κρέοντα, ακολουθεί τον γιο της στον θάνατο.
Στην «Αντιγόνη», ένα από τα κορυφαία έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και βαθύτατα πολιτικό, η ανάγκη του ελεύθερου ανθρώπου να ζει σύμφωνα με το προσωπικό σύστημα αξιών του, συγκρούεται με την ισχύ μιας αυθαίρετης και αλαζονικής εξουσίας. Και, αλήθεια, ποιος και πώς μπορεί να εκφράζει το σύνολο, ώστε να είναι νόμιμη και αποδεκτή η εξουσία του;
Στο θέατρο οι συντελεστές μιας παράστασης τη ζωντανεύουν κι οδηγούν τον θεατή στην αποκωδικοποίηση νοημάτων, όπως εκείνος μπορεί ν’ αναλύσει, να εμβαθύνει, να αναλογιστεί ευθύνες, να τις επιμερίσει, χωρίς να εξαιρέσει τον εαυτό του. Η οδυνηρή μεταστροφή της τύχης του Κρέοντα από την αλαζονεία στην ταπείνωση, από την ψευδαίσθηση της δύναμης στην επίγνωση της αδυναμίας, από την αυταρέσκεια στη δυστυχία, είναι περισσότερο αποτελεσματική από οποιοδήποτε ηθικό δίδαγμα. Ο Σοφοκλής δίνει το δικό του μέσα από τους χαρακτήρες και τις συμφορές τους. Επιστρατεύει σειρά γεγονότων, έτσι που αυτά οδηγούν αναπόφευκτα σε κάποιο συμπέρασμα. Σε καθετί που έχει σχέση με τον Κρέοντα, το έργο παρουσιάζει βαθιά θεολογική διάθεση. Ακόμη και οι θάνατοι του Αίμονα και της Ευρυδίκης, θα μπορούσαν να θεωρηθούν μέρος θεϊκού σχεδίου για τιμωρία του Κρέοντα. Επειδή, με τον θάνατό τους έρχεται αντιμέτωπος με την οδύνη που τον ταπεινώνει. Οι νεκροί είναι τα αθώα όργανα για τη φώτισή του.
Η παράσταση που είδαμε
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η παραγωγή «Λυκόφως» περιοδεύει και στο φετινό καλοκαίρι την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή.
Φέτος ο Λιθουανός σκηνοθέτης Τσέζαρις Γκραουζίνις υπογράφει την παράσταση. Επιλέγει παλιούς και νέους συνεργάτες, στήνει ένα πνευματικό «οικοδόμημα» και δίνει μία λιτή, σύγχρονη εκδοχή της τραγωδίας.
Λέγει ο ίδιος: «Η επόμενη μέρα του εμφύλιου πολέμου στη Θήβα. Η πόλη σώθηκε.
Ενώ κάπου οι γυναίκες θρηνούν ακόμα για τους αγαπημένους τους που χάθηκαν στη μάχη, ο Χορός, οι χθεσινοί προστάτες της πόλης, ξεπλένουν από τα κουρασμένα κορμιά τους τον ιδρώτα, το αίμα και τις στάχτες, φορούν λευκά πουκάμισα και φρεσκοσιδερωμένα κοστούμια και μαζεύονται γύρω από το μεγάλο τραπέζι -ήρθε η ώρα να γλεντήσουν· να πιούν κρασί, να τραγουδήσουν και να χορέψουν, να πανηγυρίσουν για τη νίκη, σβήνοντας απ’ τη μνήμη τις μέρες του φόβου και της δυστυχίας. Όμως, στο γιορτινό λευκό τραπέζι, υπάρχουν πολλές άδειες καρέκλες -αυτή η χαρμόσυνη μέρα κόστισε πολλές ζωές. Δε θα γιορτάσουν μοναχά την πολυαναμενόμενη επιστροφή στην κανονικότητα, αλλά και τη μνήμη των πεσόντων.
Στο τέλος της τραγωδίας το γλέντι συνεχίζεται υπό νέο καθεστώς· τώρα οι άντρες της Θήβας γιορτάζουν το γάμο της Αντιγόνης και του Αίμονα στον Κάτω Κόσμο και, ταυτόχρονα, την ίδια τη ζωή, τη συνέχιση της ζωής της πόλης, μιας και άλλος δρόμος δεν υπάρχει -μόνο να συνεχίσεις να ζεις. Και, προτιμότερο, να ζεις χαρούμενα. Αυτό το γλυκόπικρο γλέντι πλαισιώνει ανελέητα και ειρωνικά τη βαθιά οδύνη του Κρέοντα, για την όψιμη συνειδητοποίηση της ύβρεως που διέπραξε τυφλωμένος.
Το σκεπτικό της παράστασης διαμορφώθηκε με στόχο να αντικατοπτρίσει ποιητικά την τρέχουσα νέα πραγματικότητα της ζωής της κοινωνίας και, υπό αυτό το νέο πρίσμα να αναστοχαστεί και να εξερευνήσει τις έννοιες του Αρχαίου Δράματος, καθώς και να εδραιώσει την επικοινωνία με το κοινό όχι μόνο σε αισθητικό ή πνευματικό, αλλά και σε συναισθηματικό επίπεδο».
Απαλλαγμένη από λογοτεχνικές περικοκλάδες, η εξαιρετική μετάφραση του πολυγραφότατου Γιώργου Μπλάνα προσφέρει στον θεατή την ευκαιρία να γευτεί, να ζήσει τις προεκτάσεις της τραγωδίας, πέρα από τα προφανή.
Νιώσαμε και πάλι την αξιοθαύμαστη τεχνική του Σοφοκλή να αντιπαραθέτει όχι μόνο πρόσωπα, αλλά πεποιθήσεις, σκέψεις, ιδέες, επιχειρήματα, νοοτροπίες και αντιλήψεις.
Εκτός από τον ανθρώπινο και θεϊκό νόμο, που η αντιπαράθεσή του αποτελεί τον συνεκτικό ιστό του έργου και προτείνεται στον θεατή σαν προβληματισμός, τίθενται αντιμέτωπες και άλλες πολλές έννοιες. Σχολιάζεται η υποβαθμισμένη και καταπιεσμένη θέση της γυναίκας στην εποχή της δράσης του μύθου. Θίγεται η βεβαρημένη κληρονομιά των παιδιών, εξαιτίας αδικιών και αμαρτημάτων των γονέων τους, δοκιμάζονται τα όρια της ανθρώπινης δράσης και τόλμης, όπως και η οφειλόμενη συμπεριφορά των γονέων προς τα παιδιά και αντίστροφα. Στηλιτεύονται τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μοναρχίας, επικρίνονται οι διαδικασίες της κληρονομικής βασιλείας και, εμμέσως, εξαίρονται οι αρετές και τα πλεονεκτήματα της δημοκρατίας.
Ο καθαρός λόγος, η σωστή άρθρωση, η κινηματογραφική σύγχρονη μουσική του Δημήτρη Θεοχάρη, το γκρίζο του επίσημου ρούχου στα σύγχρονα κοστούμια των ανδρών, το λευκό στο αυστηρής γραμμής της Αντιγόνης, το αμπιγέ νταντελένιο της Ισμήνης, εντυπωσιάζουν.
Τα σκηνικά του μόνιμου, σχεδόν, συνεργάτη του Γκραουζίνις, Kenny McLellan, λιτά, λειτουργικά. Ένας μεγάλος γεωμετρικός όγκος και καρέκλες – σύμβολα, θαρρείς, του Άδη, ως διαρκής υπόμνηση της αναπόδραστης μοίρας των ηρώων. Μερικές τάβλες μετατρέπονται σταδιακά σε τράπεζα δείπνου και απεικονίζουν ένα οικογενειακό γλέντι. Σχηματίζεται ένα τεράστιο παραλληλόγραμμο τραπέζι γιορτής στο κέντρο της σκηνής, σκεπασμένο με λευκά σεντόνια- τραπεζομάντηλα και ποτήρια με κρασί σε αραιή διάταξη. Όλα αυτά αποτελούν την εικαστική εγκατάσταση του σκηνογράφου και την σκηνοθετική άποψη, ένα δάνειο, ίσως, από Αγγελοπουλικό πλάνο.
Η κίνηση της ομάδας από τον Αλβανό χορογράφο Edgen Lame , ενίοτε οι ποιητικές εικόνες και οι κινηματογραφικοί ρυθμοί, καθώς και οι ερμηνείες, στηρίζουν την έμπνευση του σκηνοθέτη.
Η Έλλη Τρίγγου θα μπορούσε να ερμηνεύσει μια δυναμική και συνάμα σπαρακτική Αντιγόνη, αν είχε σκηνοθετική βοήθεια. Αλλά δεν είχε. Φρέσκια ηθοποιός στο αρχαίο δράμα, δε δείχνει ουσιαστική σχέση με την ηρωίδα, δεν μεταβάλλεται από πονεμένη αδερφή σε δυναμική γυναίκα, σε σθεναρή διεκδικήτρια του άγραφου ηθικού νομού απόδοσης τιμής των νεκρών, όμως, η αυτοθυσία της είναι πράξη ηρωισμού κι όχι ψυχικής αντάρας. Είναι αυτοθυσία – μελετημένη κίνηση ήττας στη σκακιέρα όπου παίζει μόνη της, χωρίς στρατιώτες και αξιωματικούς , με συμπαραστάτη την Ισμήνη της Δανάης Μιχαλάκη. Είναι, ακόμη, αυτοθυσία – εθελούσια πτώσης της βασίλισσας για ένα σοκαριστικό , κίβδηλο «ματ» του αντίπαλου παίκτη – βασιλιά, είναι θάνατος διαμαρτυρία, είναι κραυγή γυναικών στο απολυταρχικό ανδρικό σύστημα του θηβαϊκού πληθυσμού, είναι, ταυτόχρονα, γυναίκα ευαίσθητη και ρομαντική, είναι σκληρή μα και βαθιά ανθρώπινη.
Ο εξαιρετικός ηθοποιός και σκηνοθέτης Βασίλης Μπισμπίκης δίνει έναν εγωπαθή Κρέοντα, αλαζόνα, στιβαρό και απόλυτο αλλά θλιβερό στη σύνθλιψή του, υπό το βάρος των τραγικών τελικών αποκαλύψεων. Πιστεύω ότι κι αυτός ακολουθεί τη σκηνοθετική γραμμή με «βαριά καρδιά».
Ο Γιώργος Παπαγεωργίου και ο Κώστας Κορωναίος, ως Αγγελιαφόρος και Φύλακας αντίστοιχα, αποδεικνύουν την ικανότητά τους να πείθουν σ’ ό,τι ερμηνεύουν με την ίδια ζέση, πάθος και δοτικότητα.
Ο Χρήστος Σαπουντζής, Τειρεσίας, ο Στρατής Χατζησταματίου, Αίμων και η Δανάη Μιχαλάκη, Ισμήνη, με φιλότιμο στο ύψος που απαιτεί η συνθήκη της παράστασης. Τα τρία μέλη του Χορού, με κορυφαίο τον Ιεροκλή Μιχαηλίδη, συμπληρώνουν το καστ που επέλεξε ο σκηνοθέτης και υποδειγματικά ακολουθούν τις οδηγίες του, καθώς θρηνούν τη μοίρα της οικογενείας των Λαβδακιδών, ενώ η Μαρίνα Αργυρίδου ερμηνεύει την Ευρυδίκη, τραγική μητέρα του Αίμωνα.
Επίλογος
Αν δεχτούμε ότι η Αντιγόνη είναι μια τραγωδία της ανθρώπινης μωρίας, ότι ο Σοφοκλής δραματοποιεί την κατάληξη της αλαζονείας και του λάθους με ενορατική και διεισδυτική ικανότητα, ότι τονίζει με έμφαση την υπευθυνότητα των ανθρώπων, τότε ο Χορός θεωρεί ως αιτία για τη διασάλευση της ηθικής τάξης τον Έρωτα και όχι την ύβρη που εκφράζει ο Κρέων.
Ο Σοφοκλής δεν επιλέγει εύκολες λύσεις. Ο στόχος του είναι να μας αναγκάσει να στοχαστούμε πάνω στην ανθρώπινη δράση. Να προσμετρήσουμε το μερίδιο του Έρωτα στην επαναστατικότητα του ατόμου, στην εκρηκτική ορμή της ψυχής, που προσπαθεί να αποκτήσει την ελευθερία της απέναντι σε μια αυταρχική εξουσία. Ο Έρωτας, λοιπον, οπλίζει τον Αίμονα και την Αντιγόνη, τους ήρωες που επιχειρούν να αποτινάξουν την κρατική αυθαιρεσία, η οποία εμποδίζει την ελεύθερη αναπνοή τους. Η τιμωρία του Κρέοντα καταδικάζει την ύβρη της τάξης του και ο θάνατος των δύο ηρώων υπογραμμίζει, ίσως, το χρέος των ανθρώπων να υπερασπιστούν την ελευθερία της κοινότητας, στην οποία ανήκει και η ζωή τους, αν χρειαστεί.
Οι δύο τους αποτελούν, επομένως, την υπόσχεση και την απαίτηση μιας καινούργιας κοινωνίας, φτιαγμένης στα μέτρα της ελευθερίας του ανθρώπου, όπου η εξουσία, περιορισμένη στο σωστό της ρόλο, θα είναι πια ο εγγυητής της ελευθερίας, όπου ο Κρέων και η Αντιγόνη, συμφιλιωμένοι στην ιστορία, θα εγγυώνται με την ισορροπία τους την ελευθερία του ανθρώπου μέσα στους κόλπους μιας κοινότητας ορθοφρονούσας και δίκαιης.
«Κάνουμε μια παράσταση για μια Αντιγόνη που δεν μπορεί να υπάρξει δίχως έναν Κρέοντα, όπως και κανένας Κρέοντας δε μπορεί να γίνει τύραννος χωρίς μια Αντιγόνη. Και οι δυο τους, δεν θα μπορούσαν να είναι αυτοί που είναι, χωρίς τους πολίτες μιας Θήβας την επαύριον ενός πολέμου» Σημειώνει ο σκηνοθέτης.
Αντιγόνη του Σοφοκλή (2022, σκηνοθεσία Cezaris Graužinis) | cityportal.gr | κριτική της παράστασης | Παύλος Λεμοντζής
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
