«Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί» της Όλγκα Τόκαρτσουκ / Νόμπελ Λογοτεχνίας 2018

Το εξώφυλλο του βιβλίου Το αρχέγονο και άλλοι καιροί

Cityportal.gr > Απόψεις > Κριτική > «Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί» της Όλγκα Τόκαρτσουκ / Νόμπελ Λογοτεχνίας 2018

Σαν το σιτάρι σπέρνεται στον κόσμο η Αλήθεια
Και απ’ τον καθάριο σπόρο του φυτρώνουν παραμύθια.
Μακάριος όποιος μπορεί τα στάχυα να θερίσει
Και το σιτάρι απ’ τ’άχυρο καλά να ξεχωρίσει
Για το μικρό τον κόπο του μεγάλο κέρδος μένει
Όλη η αλήθεια που θα βρει στα ψέμματα κρυμμένη.**

Με το προσωπείο ενός υπέροχου παραμυθιού, κάτω από την διεισδυτική ματιά και γραφή της Όλγκα Τόκαρτσουκ ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη η ιστορία των ηρώων ενός φανταστικού χωριού, του Αρχέγονου, με φόντο την Ευρωπαϊκή Ιστορία, από τον 1ο παγκόσμιο πόλεμο μέχρι και τις ημέρες μας.

Το Αρχέγονο βρίσκεται σε ίσες αποστάσεις από παντού αλλά και στο πουθενά.

«… Για να διασχίσει κανείς με γρήγορα βήματα το Αρχέγονο απ’ τον βορρά στον νότο, χρειάζεται μια ώρα. Το ίδιο για να το διασχίσει απ’την ανατολή στη δύση. Αν πάλι κανείς θελήσει να τριγυρίσει απ’ άκρη σε άκρη το Αρχέγονο με την ησυχία του, παρατηρώντας προσεκτικά και με περίσκεψη το καθετί, θα του πάρει μια ημέρα. Απ’ το πρωϊ ως το βράδυ… Η κωμόπολη μοιάζει απειλητική επειδή γεννά τον πόθο να κατέχεις και να κατέχεσαι.»

«Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί»

Ζώα, φυτά, άνθρωποι, μύθοι, θρύλοι και παραδόσεις, αντικείμενα, ψέματα και αλήθειες, ήρωες και αντι-ήρωες πλέκουν την ζωή τους και αντικατοπτρίζουν το εκτόπισμα των ιδεών που τους καθορίζουν, πάνω σε πραγματικά γεγονότα που δεν συνέβησαν ποτέ ή στηριζόμενοι σε μυθοπλασία με βάση την βιωματική αλήθεια. Δεν υπάρχει κάτι ψευδεπίγραφο. Όλα είναι στην αρχετυπική τους μορφή, με ένα γοητευτικό ρεαλισμό. Η Γκενοβέφα, η Σταχούλα, ο Μίχαλ και η Μίσια, ο Βαρόνος Ποπιέλκσι, ο Κακός Άνθρωπος «..που οσμιζόταν τον φόβο των κατατρεγμένων» ανταμώνουν σε λεπτή και ευαίσθητη ισορροπία και συνυπάρχουν με την εικόνα της Παναγίας του Γεσκότλε «..που ήταν στην γωνία και δεν μπορούσε να δει καθώς μιά κολόνα της έκρυβε τη θέα από την Αγία Τράπεζα», του πνιγμένου Πλουστς «…που έπεσε στο ρηχό νερό, ενώ τα άλογα απομακρύνθηκαν ντροπιασμένα», τα μανιτάρια, τις κουκουβάγιες, τα περδικογέρακα και όχι μόνον. Και πάνω απ’ όλα ο Θεός. Ένα ερώτημα που βασανίζει τη συγγραφέα καθώς το θείο έχει πρωταρχικό ρόλο στη δημιουργία.

Από την μία, τέσσερεις Αρχάγγελοι προστατεύουν το Αρχέγονο «Το μοναδικό ένστικτο που έχουν οι άγγελοι είναι το ένστικτο της συμπόνιας, μια συμπόνια βαριά όσο ολόκληρο το στερέωμα».

Από την άλλη, ο Ύψιστος που τοποθετείται, δημιουργεί, επιβλέπει, αναθεωρεί, αναρωτιέται και επαναπροσδιορίζεται, σε επαναλαμβανόμενη βάση.

… «Με την εμφάνιση του ανθρώπου, ο Θεός βιώνει μια φώτιση, για πρώτη φορά καταφέρνει να ονομάσει τη λεπτή γραμμή ανάμεσα στη νύχτα και την μέρα εντός του, αυτό το ελάχιστο σύνορο από το οποίο το φως αρχίζει να γίνεται σκοτάδι και το σκοτάδι φως. Από εκείνη τη στιγμή αρχίζει να παρατηρεί τον εαυτό του με τα μάτια των ανθρώπων. Βλέπει χιλιάδες δικά του πρόσωπα και τα δοκιμάζει σαν μάσκες και – σαν ηθοποιός – για μια στιγμή γίνεται ο ίδιος μάσκα. Καθώς προσεύχεται ο ίδιος στον εαυτό του με τα χείλη των ανθρώπων, ανακαλύπτει μέσα του την αντίφαση, επειδή στον καθρέπτη το είδωλο είναι πραγματικό ενώ στην πραγματικότητα γίνεται απεικόνιση. «Ποιος είμαι;» ρωτάει ο Θεός. «Θεός ή άνθρωπος, γίνεται να είμαι και τα δύο μαζί ή ίσως τίποτε από αυτά τα δύο; Άραγε είμαι εγώ που δημιούργησα τους ανθρώπους ή αυτοί εμένα;»……»

Με μια λυρική γλώσσα, άλλοτε σμιλεύει και άλλοτε τονίζει την σκληρή πραγματικότητα «..Οι στρατιώτες βάλθηκαν να πυροβολούν τα σκυλιά. Δεν ήταν αυτοί που πυροβολούσαν. Πυροβολούσε ο τρόμος τους στην ξένη χώρα και η νοσταλγία τους για τα σπίτια τους. Πυροβολούσε η φρίκη του θανάτου.».

Η συγγραφέας, με την βιωματική αφήγηση της ζωής των ηρώων η οποία δεν έχει καμία σχέση με την διδαχή ή τον δογματισμό και με την ήρεμη αφήγηση η οποία όμως δεν αφήνει περιθώρια χαλάρωσης ή αποπροσανατολισμού δημιουργεί ένα δίκτυο ζωής που εντάσσει σε αυτό και τον επάνω αλλά και τον κάτω κόσμο και περικλείει όλη την ύπαρξη, ορατών και αοράτων.

Η γλώσσα της απλή αλλά πολύ-επίπεδη επιτρέπει στον αναγνώστη την ενδελεχή παρατήρηση των «έξω» αλλά και την ενδοσκοπική ματιά των «έσω». Το Αρχέγονο δεν έχει σύνορα αλλά είναι μεγάλο το στοίχημα των ηρώων (αλλά και των αναγνωστών) η διάρρηξη με τον ομφάλιο λώρο, «το σπάσιμο των συνόρων» και η κάθε πρόσκληση / πρόκληση για τέτοιο βήμα απαιτεί σκέψη, κόπο, τρόπο, προσπάθεια, καταβολή από την πλευρά τους.

…. «Οι άνθρωποι σκορπίστηκαν σε όλες τις κατευθύνσεις και έγιναν εχθροί μεταξύ τους. Η ανάμνηση όμως όσων είχαν διαβάσει συνέχιζε να ζει μέσα τους. Και όποιος έχει μια φορά αντικρίσει τα σύνορα της γης βιώνει την αιχμαλωσία του με ακόμη μεγαλύτερο πόνο».

Τα μικρά κεφάλαια αποτελούν τον μεγεθυντικό φακό των ιδεών της, απογειώνοντας το «παιχνίδι» ουσιαστικών και ευτελών (μνεία στο κεφάλαιο «Ο καιρός του μύλου του καφέ της Μίσια»), τους κύκλους της ζωής, την ωμότητα και το υπερφυσικό, τη γνώση, τη σοφία, τον πόλεμο, την οικολογία, τον σκοπό και τον στόχο.

«..Οι μύλοι του καφέ αλέθουν, γι’αυτό και υπάρχουν. Κανείς όμως δεν ξέρει τι σημαίνει γενικά ένας μύλος του καφέ. Μπορεί ένας μύλος του καφέ να είναι ένα θραύσμα από τον απόλυτο, τον θεμελιώδη νόμο της αλλαγής, τον νόμο χωρίς τον οποίο δεν θα μπορούσε να υπάρχει ο κόσμος ή θα ήταν εντελώς διαφορετικός. Μπορεί οι μύλοι του καφέ να είναι ο άξονας της πραγματικότητας, γύρω από τον οποίο γυρίζουν και αναπτύσσονται τα πάντα, μπορεί οι μύλοι του καφέ να είναι σπουδαιότεροι από τους ανθρώπους. Μπορεί μάλιστα αυτός και μόνο ο μύλος της Μίσια να ήταν ο στυλοβάτης αυτού που ονομαζόταν Αρχέγονο».

Ένα βιβλίο ελεγεία στη σκέψη, στο νόημα, στο ουσιώδες. Στο παιχνίδι και την ζωή. Το παραμύθι και την αλήθεια.

Η πολύ καλή μετάφραση της κας. Αλεξάνδρας Ιωαννίδου είναι ακόμη ένα δυνατό στοιχείο στη ποιητική δύναμη των λέξεων και τη γοητευτική ροή του βιβλίου.

«Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί» της Όλγκα Τόκαρτσουκ | Βιβλιοπαρουσίαση Ανδρομάχη Καρανίκα – Δημητριάδου

** Ορισμός του παραμυθιού από τον Γ. Δροσίνη