Το οικοδομικό τετράγωνο με τις περισσότερες διασωθείσες καπναποθήκες στη Θεσσαλονίκη

Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στο άλλοτε 181ο ΟΤ (οικοδομικό τετράγωνο), και συγκεκριμένα στο σημείο που οι οδοί Φράγκων και Ολυμπίου Διαμαντή ενώνονται αντίστοιχα με τις οδούς Δωδεκανήσου και Ναυμαχίας Λήμνου, είχαν ανεγερθεί και υφίστανται μέχρι τις μέρες μας τρεις αξιοσημείωτες καπναποθήκες, οι οποίες λειτούργησαν κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα στεγάζοντας τη δραστηριότητα γνωστών καπνεμπορικών επιχειρήσεων.

Οι καπναποθήκες ιδιοκτησίας Ν. Γλεούδη Καπνά εις Φύλλα (Νο 29), Α. Μιχαηλίδη – Κ. Σακκά (Νο 31) και Ι. Ιωάννου Εταιρεία Καπνών ΑΕ (Νο 51) χωροθετήθηκαν στο κέντρο της πόλης στους χώρους υποδοχής της βιομηχανίας και εμπορίου του τρίτου τομέα της πυρίκαυστης ζώνης της Θεσσαλονίκης. Αποτέλεσαν, μαζί με πολλές άλλες καπναποθήκες που ανεγέρθηκαν στην περιοχή, τους χώρους που στέγασαν την εμπορική επεξεργασία των καπνών που για αρκετές δεκαετίες αποτέλεσε την πρωτεύουσα οικονομική δραστηριότητα της Θεσσαλονίκης.

Οι παράγοντες που συντέλεσαν, κυρίως την προπολεμική περίοδο, στη χωροθέτηση των καπναποθηκών στη συγκεκριμένη περιοχή εντοπίζονται στην ίδια τη λειτουργία της πόλης και στον πρωταγωνιστικό ρόλο που άρχισε να διαδραματίζει στο οικονομικό σκηνικό της Β. Ελλάδας μετά την απελευθέρωσή της. Ο εξαγωγικός χαρακτήρας των προϊόντων ευνοούσε ιδιαίτερα τη γειτνίαση με τα κέντρα μεταφοράς (λιμάνι και σιδηροδρομικός σταθμός που επεκτείνονται – αναβαθμίζονται στα πλαίσια της ανασυγκρότησης μετά την πυρκαγιά του 1917) μειώνοντας σημαντικά τα μεταφορικά έξοδα των επιχειρήσεων και εξυπηρετώντας απόλυτα την ανάγκη άμεσης και εύκολης επικοινωνίας με τις μεγάλες διεθνείς αγορές.

Αυτό που διακρίνει το συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο, σε σχέση με τα υπόλοιπα της περιοχής, είναι ότι οι τρεις καπναποθήκες που ανεγέρθηκαν και λειτούργησαν διασώζονται μέχρι σήμερα! Και αυτό είναι άξιο λόγου διότι στην ευρύτερη περιοχή αυτών των κτηρίων (εκατέρωθεν της οδού Δωδεκανήσου μεταξύ των οδών Εγνατίας και Τσιμισκή) είχαν ανεγερθεί 15 κτήρια, από τα οποία σήμερα υφίστανται μόνο τα 7, ανάμεσα τους και οι τρεις υπό παρουσίαση καπναποθήκες.

Οι δύο καπναποθήκες (Νο 29 και 31)** ανεγέρθηκαν τη δεκαετία του 1930 και συγκεκριμένα το έτος 1937, ενώ η τρίτη καπναποθήκη (Νο 51) και η επέκταση της πρώτης ανεγέρθηκαν τη δεκαετία του 1950 (1957-8) μετά τα γεγονότα του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου. Οι μελετητές που ασχολήθηκαν με την ανέγερση τους ήταν αρχιτέκτονες (Αντώνιος Νικόπουλος και Κωνσταντίνος Κοκορόπουλος) και πολιτικοί μηχανικοί (Σάββας Φέσσας, Δημήτριος Φυλλίζης και Θωμάς Παπαμιχαηλίδης) με αξιοσημείωτη δραστηριότητα στην πόλη της Θεσσαλονίκης και επιρροές από τα αρχιτεκτονικά ρεύματα της εποχής.

1930-1960

Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1930 στο ΟΤ ανεγείρονται 2 κτηριακά συγκροτήματα καπναποθηκών, το καθένα εξ αυτών αποτελούμενο από δύο κτήρια σε επαφή. Το πρώτο κτήριο του πρώτου συγκροτήματος (Νο 29), το οποίο ανήκει στην εταιρεία «Νίκος Γλεούδης ΚΑΒΕΞ ΑΕ» ανεγέρθηκε το 1937 (το δεύτερο το 1958), ενώ το 1937 ανεγείρονται και τα δύο κτήρια του δεύτερου συγκροτήματος (Νο 31) ιδιοκτησίας Α. Μιχαηλίδη και Κ. Σακκά. Σε όλα τα κτήρια για την κατασκευή του φέροντα οργανισμού χρησιμοποιήθηκε οπλισμένο σκυρόδεμα με μοναδική διαφοροποίηση ότι στο κτήριο του συγκροτήματος Νο 29 το μεγάλο ωφέλιμο ύψος των ορόφων του δέχθηκε ξύλινα μεσοπατώματα αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό τον αριθμό των ορόφων και κατ’ επέκταση την αποθηκευτική του ικανότητα. Μορφολογικά τα κτήρια διακρίνονται από τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του κινήματος Art Deco. Με λεξιλόγιο απομακρυσμένο από οικίες ιστορικές αναφορές και προτεραιότητα στα γεωμετρικά μοτίβα, στις σχηματοποιημένες διακοσμήσεις, στα γραμμικά πλαίσια και στα φωτεινά χρώματα τα κτήρια εμφανίζονται επιβλητικά και αξιόλογα

Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, μετά την παύση της καπνεμπορικής δραστηριότητας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940, και συγκεκριμένα τα έτη 1957 και 1958 ανεγείρονται η επέκταση (δεύτερο κτήριο του κτηριακού συγκροτήματος) της καπναποθήκης ιδιοκτησίας Γλεούδη (Νο 29) και η καπναποθήκη της καπνεμπορικής εταιρείας Ι. Ιωάννου Εταιρείας Καπνών ΑΕ (Νο 51). Τα κτήρια κατασκευασμένα, επίσης, από οπλισμένο σκυρόδεμα στερούνται ιδιαίτερων διακοσμητικών στοιχείων, ενώ χαρακτηρίζονται κυρίως για τη συμμετρία, την απλότητα και τον μοντέρνο σχεδιασμό τους.

1960 – σήμερα

Οι καπναποθήκες συνέχισαν τη λειτουργία τους, η πρώτη μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και οι άλλες δύο μέχρι τα μέσα και τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Σήμερα ευτυχώς σώζονται και οι τρεις (τα δύο κτήρια της καπναποθήκης Νο 31 συμπεριλήφθηκαν στα διατηρητέα κτήρια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Β. Ελλάδας) διατηρώντας, μαζί με κάποιες ακόμη διάσπαρτες στα γειτονικά ΟΤ, τις μνήμες της καπνεργασίας του προηγούμενου αιώνα. Η μία από αυτές έχει αλλάξει χρήση, ενώ οι άλλες δύο βρίσκονται σε καθεστώς εγκατάλειψης.

Η καπναποθήκη που ανήκει στην εταιρεία Νίκος Γλεούδης ΚΑΒΕΞ ΑΕ (Νο 29) μετά τη διακοπή της επεξεργασίας φύλλων καπνού στα μέσα της δεκαετίας του 1970 άλλαξε χρήση σταδιακά, μιας και οι χώροι αποθήκευσης μειώθηκαν παραχωρώντας τη θέση τους σε βιοτεχνικούς χώρους. Μάλιστα το 1987 η ολοκληρωτική αλλαγή χρήσης του συγκροτήματος και η μετατροπή του σε χώρους γραφείων το επηρέασε και μορφολογικά. Λίγα χρόνια αργότερα, το 2004, το συγκρότημα δέχτηκε νέες επεμβάσεις (στατική ενίσχυση, εσωτερικές επισκευές και εκσυγχρονισμό μηχανολογικού εξοπλισμού), οι οποίες οδήγησαν σε σύγχρονες μορφολογικές παρεμβάσεις που το απομάκρυναν ολοσχερώς από τον αρχικό του σχεδιασμό.
Τα υπόλοιπα δύο συγκροτήματα καπναποθηκών παραμένουν στις μέρες μας χωρίς χρήση και αυτό γίνεται διακριτό στη μορφή τους, αφού οι φθορές λόγω εγκατάλειψης είναι πια εμφανείς! Η καπναποθήκη ιδιοκτησίας Α. Μιχαηλίδη – Κ. Σακκά (Νο 31) πρόσφατα πωλήθηκε από τους ιδιοκτήτες της. Μάλιστα η προτεινόμενη νέα χρήση της ως τουριστικό κατάλυμα θα αυξήσει τα κτήρια των καπναποθηκών που έχουν επαναχρηστεί σε ξενοδοχεία (πρόσφατη αξιοποίηση κτηρίου καπναποθήκης αποτελεί το ξενοδοχείο Vanoro που στεγάστηκε στην καπναποθήκη ιδιοκτησίας Γ. Γαβριήλογλου – Νο 28)

Η καπναποθήκη ιδιοκτησίας Ι. Ιωάννου Εταιρεία Καπνών ΑΕ (Νο 51) έχει παύσει τη λειτουργία της από τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Το κτήριο διατηρεί την αρχική του μορφή, ενώ η παραμονή σε μικρό τμήμα των χώρων του των γραφείων της εταιρείας, καθώς και οι επεμβάσεις που έχουν συντελεστεί στον στατικό φορέα μαζί με τις επισκευές των όψεων συμβάλλουν στην καλή διατήρηση του κελύφους. Είναι σχεδόν βέβαιο, ωστόσο, ότι η πώληση του ακινήτου με σκοπό την εμπορική του αξιοποίηση βρίσκεται στα μελλοντικά σχέδια του ιδιοκτήτη.

Η διάσωση των συγκροτημάτων καπναποθηκών που έχει συντελεστεί στο συγκεκριμένο οικοδομικό τετράγωνο συμβάλλει, όχι μόνο στη διατήρηση των κτηριακών κελυφών με ιδιαίτερα και σημαντικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, αλλά και στην αποφυγή του διαρκούς μετασχηματισμού του αστικού τοπίου επιτρέποντας τόσο στους πολίτες όσο και στους χρήστες των κτηρίων τη διατήρηση σημείων αναφοράς φορτισμένων με μνήμες από την καπνεργασία.

Παρατηρώντας την αξιοποίηση της καπναποθήκης στη συμβολή των οδών Φράγκων και Δωδεκανήσου, ιδιοκτησίας της εταιρείας Ν. Γλεούδης ΚΑΒΕΞ ΑΕ (Νο 29), καθώς και άλλων καπναποθηκών στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης ένα ζήτημα που προκύπτει και απαιτεί τον προβληματισμό μας είναι ο τρόπος αξιοποίησης αυτών των κτηρίων. Είναι δεδομένο ότι η επανάχρηση – αξιοποίηση παλαιών κτηρίων οφείλει να λαμβάνει υπόψη εκτός από τις κοινωνικές και πολιτιστικές αξίες και ρεαλιστικά οικονομοτεχνικά μεγέθη που προκύπτουν έπειτα από εκτεταμένη έρευνα. Οι προτάσεις – επεμβάσεις θα πρέπει να δημιουργούν τις κατάλληλες ευκαιρίες και προοπτικές με σκοπό την ανάπτυξη δυναμικών δράσεων που σκόπιμο είναι να γίνεται έπειτα από συνεργασία των αρμόδιων φορέων της πολιτείας και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας για την επίτευξη του βέλτιστου οφέλους.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ Οι καπναποθήκες του κέντρου της Θεσσαλονίκης – 43ο oικοδομικό τετράγωνο (Επεισόδιο 1)

Οι καπναποθήκες του κέντρου της Θεσσαλονίκης – 43ο oικοδομικό τετράγωνο

* Η σειρά των 3 επεισοδίων με γενικό τίτλο: «ΟΙ ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ» θα ολοκληρωθεί με περιήγηση που θα πραγματοποιηθεί σε ημερομηνία που θα ανακοινωθεί έγκαιρα στην δημοσίευση του 3ου επεισοδίου. Την περιήγηση θα οργανώσουν οι αρχιτέκτονες Γκουβούση Σοφία και Ταβλίκος Σπυρίδων, συγγραφείς του βιβλίου με τίτλο «ΟΙ ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά του καπνού στον 20ό αιώνα», University Studio Press, 2018. Στο τέλος της περιήγησης θα πραγματοποιηθεί κλήρωση ενός τεύχους του ομώνυμου βιβλίου, μια προσφορά του CITYPORTAL σε όλους τους αναγνώστες του.

Γράφουν οι Σοφία Γκουβούση  – Σπυρίδων Β. Ταβλίκος

** Η αρίθμηση των καπναποθηκών ακολουθεί την αντίστοιχη αρίθμηση των κτηρίων όπως αυτά παρουσιάζονται κατά χρονολογική σειρά στο βιβλίο που εκδόθηκε το 2018 από τον εκδοτικό οίκο University Studio Press με τίτλο: «ΟΙ ΚΑΠΝΑΠΟΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά του καπνού στον 20ό αιώνα».

Η Σοφία Η. Γκουβούση (2310-862995 / 6977-090372) είναι Δρ αρχιτέκτονας μηχανικός ΑΠΘ με μεταπτυχιακές σπουδές στην Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικών Μνημείων. Εργάστηκε στον ιδιωτικό τομέα έως το 2007, συμμετέχοντας παράλληλα σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και ερευνητικά προγράμματα του ΑΠΘ, και στο δημόσιο τομέα (ΟΕΚ, ΟΑΕΔ) έως το 2017. Σήμερα δραστηριοποιείται ως ελεύθερη επαγγελματίας με έδρα τη Θεσσαλονίκη.
 
Ο Σπυρίδων Β. Ταβλίκος (www.tavlikos.gr, 2310661688, 6975851009) είναι αρχιτέκτονας μηχανικός ΑΠΘ με μεταπτυχιακές σπουδές στη Διοίκηση και Διαχείριση Τεχνικών Έργων. Είναι πιστοποιημένος ενεργειακός επιθεωρητής Γ’ τάξης και γραμμένος στο Μητρώο Εμπειρίας Κατασκευαστών για τις κατηγορίες έργων Οικοδομικά και Πρασίνου. Εργάστηκε στον ιδιωτικό τομέα έως το 2004, ενώ έκτοτε ασκεί το ελεύθερο επάγγελμα με έδρα τη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη.