Τον Ιούλιο του 2022 εγκαινιάστηκε στην Αγιορειτική Εστία η έκθεση με τίτλο «Τάματα: Σῶμα πάσχον, ψυχή ἀλγοῦσα». Η έκθεση παρουσιάζει τη συλλογή της Λόλας Νταϊφά από αναθηματικά αντικείμενα ενώ ταυτόχρονα πλαισιώνεται από εικαστικές δημιουργίες σύγχρονων καλλιτεχνών.
Αν και συνειρμικά το πρώτο που πιθανόν να αναλογιστούμε είναι μια πληθώρα μικροσκοπικών, ασημένιων μορφών και σχημάτων αλληλένδετων με την παράδοση και τη θρησκεία, η έκθεση καταφέρνει να αναδείξει τη συγκεκριμένη θεματική μέσα σε ένα πολύ ευρύτερο και ιδιαίτερα δημιουργικό πλαίσιο. Η πρακτική του τάματος, όπως τη γνωρίζουμε μέσα από την ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία, έρχεται να αλληλεπιδράσει με την ιστορία, με την ανθρώπινη φύση και την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου να ελπίζει, να προσφέρει στον Θεό και να λάβει σε αντάλλαγμα τη σωτηρία του. Η έκθεση έχει διαχρονικές αλλά και διαπολιτισμικές προεκτάσεις. Ταυτόχρονα, συνδιαλέγεται με τη σύγχρονη τέχνη. Μέσα από ένα παιχνίδι συμβόλων, το ασήμι των μικροσκοπικών αναθημάτων έρχεται να αναμετρηθεί με το χρώμα και την περίπλοκη σύνθεση των σύγχρονων έργων.
Όσον αφορά την ίδια τη συλλογή, αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς ανασύρει τάματα διαφορετικών θεματικών, περιόδων και πολιτισμών. Αποτελεί μια πλήρη πορεία στην ανθρώπινη πρακτική της ικεσίας. Συναντάμε τάματα για ίαση, για προστασία των ναυτικών ή των φαντάρων, για τεκνογονία και απόκτηση μιας στέγης, αλλά και τάματα με πιο αφηρημένες μορφές, σχήματα ή και απλές φράσεις.
Ίσως εκεί ακριβώς, στην άμορφη ηχώ των λέξεων, να περικλείεται και όλο το νόημα του εγχειρήματος αυτού. Η επιγραφή «Παναγία μου άκουσε την προσευχή μου. Βοήθησέ με.» γεμίζει τελικά την αίθουσα και από τη μικρή φλούδα ασημιού αναδύεται στον χώρο όλη η δύναμη της εν Χριστώ ελπίδας.
Για την έκθεση μας μίλησε ο Δρ. Παναγιώτης Καμπάνης, Αρχαιολόγος και Ιστορικός του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, ο οποίος και επιμελήθηκε την έκθεση.
- Πώς προέκυψε η ιδέα για την έκθεση αυτή;
Όλα ξεκίνησαν το 2019 όταν ανέλαβα την έρευνα και μελέτη των περίπου 1200 ταμάτων της συλλογής της φίλης Λόλας Νταϊφά. Αυτό που προέκυψε ήταν ένας μοναδικός επιστημονικός κατάλογος, ο οποίος όμως δυστυχώς βρίσκεται ακόμη επί του πιεστηρίου των εκδόσεων ΜΙΛΗΤΟΣ. Ευελπιστούμε όλοι πως μέσα στο 2022 θα είναι έτοιμος και θα βρει τη θέση που του αξίζει στα ράφια των βιβλιοπωλείων και των δημόσιων και ιδιωτικών βιβλιοθηκών.
- Τι επιδιώκει να αναδείξει η έκθεση;
Σκοπός της έκθεσης είναι να περιγράψει τα τάματα ως αντικείμενα, που συνδέονται άμεσα με τα συναισθήματα των ανθρώπων και να προσπαθήσει να ερμηνεύσει το πώς και το γιατί επιβίωσαν, παρά την πολεμική που δέχθηκαν από την χριστιανική εκκλησία. Επίσης, ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει και να καταλάβει, με οδηγό τα εποπτικά κείμενα της έκθεσης, την ιστορία και τη χρήση των αναθηματικών αντικειμένων από την αρχαιοελληνική εποχή μέχρι τις μέρες μας, καθώς και τα πολύ ενδιαφέροντα εθνολογικά στοιχεία που μας προσφέρουν και να κατανοήσει την καθημερινότητα, τον τρόπο σκέψης, τους φόβους και τις ελπίδες των προγόνων μας.
- Σε ποια ανθρώπινη ανάγκη απαντά η παράδοση των ταμάτων;
Πάντα οι άνθρωποι στρέφονταν στο «παράλογο», όταν με το «λογικό» δε μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους και πάντα στρέφονταν στο υπερφυσικό, όταν το φυσικό δεν τους επαρκούσε ή δεν το γνώριζαν. Τα τάματα μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια «ευτελή» όψη της θρησκείας, ωστόσο, κάθε ένα από αυτά, μεγάλο ή μικρό, μαρτυρεί μια προσωπική ιστορία, μια ιστορία αγωνίας, ελπίδας, ικεσίας και εκπλήρωσης, μια εκδήλωση προσωπικής λατρείας. Στο υπόβαθρο των ταμάτων δε βρίσκεται η λογική, αλλά η πίστη. Η δική μας ενέργεια, η δική μας ψυχή επηρεάζει την ύλη, δίνοντάς της μια θεϊκή ιδιότητα. Η χρήση των ταμάτων εντάσσεται στην κατηγορία των «χρήσιμων συμπληρωμάτων» και δεν αποτελούν «υποκατάστατα», τα οποία υπονοούν συνειδητή απόρριψη κάθε άλλης μορφής προσέγγισης του «θείου».
Όπως γράφει και η Μάρω Δούκα (Ένας σκούφος από πορφύρα), «…διότι έτσι είναι η ανθρώπινη ψυχή. Ας μην έχεις τίποτα να περιμένεις, όλα τα περιμένεις. Χωρίς ψευδαίσθηση δεν ζει ο άνθρωπος. Πόσες φορές δεν κάθεται με κλειστά τα μάτια, λες και αγναντεύει παραδείσους που εκτείνονται πέρα από της λογικής τα στενάχωρα τοπία;». Κατασκευασμένα από ασήμι, χρυσό ή ταπεινή λαμαρίνα, τα τάματα «μιλάνε» και ξετυλίγουν ανθρώπινες ιστορίες αρκεί κάποιος να θέλει να τις ακούσει: τα στέφανα για να στεριώσει ο γάμος, ο στρατιώτης, που πολεμά και μια μάνα τον περιμένει, κάθε λογής πλεούμενο, που αναμετράται με τα κέφια του Ποσειδώνα, το φασκιωμένο βρέφος, τα ζώα του αγρότη, που εξασφαλίζουν τη ζωή της οικογένειας, το σπίτι ως καταφύγιο και ορμητήριο, το βιβλίο για τις εξετάσεις, το πολυπόθητο δίπλωμα και φυσικά η υπέρτατη προσευχή για υγεία.
- Τα τάματα προηγούνται ή έπονται του θαύματος; Εξαρτώνται από αυτό ή αποτελούν μια προσφορά στον Θεό ανεξαρτήτως αποτελέσματος;
Σε περίπτωση ανάγκης και κινδύνου, ο άνθρωπος αναζητεί τη σωτηρία μέσω μιας εκούσιας προσφοράς, την οποία καθορίζει και περιορίζει ο ίδιος. Επιζητεί να εξουσιάσει το αβέβαιο μέλλον μέσω ενός «εάν… τότε… », που ο ίδιος επιβάλλει.
Το έθιμο των ταμάτων κρύβει μια ιερή (ή ανίερη) δοσοληψία. Ο πιστός περιμένει πρώτα το θαύμα ή την πραγματοποίηση του αιτήματος και μετά αφιερώνει. Και παρόλο που θέλει να πιστεύει ότι έχει το «πάνω χέρι», υποστηρίζοντας αυτάρεσκα ότι «κι ο άγιος φοβέρα θέλει», ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (17ος -18ος ) προειδοποιεί για το αντίθετο.
Στο πόνημά του Το Πηδάλιο (συλλογή κανόνων της Ορθόδοξης Εκκλησίας) γράφει σχετικά: «…όλοι εκείνοι, όπου εν καιρώ ανάγκης ή χωρίς ανάγκη τάζουν στο Θεό… αυτοί χρωστούν όχι μόνο εξάπαντος να τελειώσουν τα ταξίματα αυτά, αλλά και μία ώρα νωρίτερα, χωρίς να αναβάλλουν τον καιρό… Πριν μεν να τάξουν, πρέπει να στοχάζονται τον εαυτό τους, αν είναι ικανοί να τελειώσουν το τάξιμό τους. Αφού δε το τάξουν, πλέον δεν μπορούν να το παραβούν, γιατί πειράζουν και γελούν τον Θεό». Επομένως αν σκεφτούμε τα χιλιάδες τάματα που σώζονται, όχι μόνο σε συλλογές, αλλά κυρίως σε εκκλησίες και μοναστήρια, τότε μιλάμε για χιλιάδες – χιλιάδων θαυμάτων.
- Η υγεία αποτελεί πιθανόν έναν από τους πιο συνηθισμένους λόγους που οδηγεί τον άνθρωπο να κάνει ένα τάμα. Ποιο είναι ωστόσο το πιο αξιοπρόσεχτο, περίεργο ή σπάνιο τάμα που έχετε συναντήσει;
Ο άνθρωπος είναι θνητός και το αντιλαμβάνεται από τη στιγμή που έρχεται στον κόσμο. Ο μεγαλύτερός του φόβος είναι ο θάνατος. Γνωρίζει όμως ότι δεν μπορεί να τον νικήσει. Επομένως προσπαθεί να νικήσει τη ζωή. Μια ζωή χαρούμενη, χωρίς πολλές έννοιες και στενοχώριες, με πολλά θέλω και κυρίως χωρίς αρρώστιες και πόνους.
Πόσοι από εμάς δε βρεθήκαμε «ἐπὶ κλίνης ὀδύνης» και πόσοι δε σταθήκαμε έστω και μια στιγμή μπροστά στην εικόνα του Χριστού, της Παναγίας ή κάποιου αγίου, ανάβοντας ένα κεράκι και παρακαλώντας με δάκρυα στα μάτια να μας ανακουφίσει από ψυχικό και σωματικό πόνο ή να μας γιατρέψει από μια σοβαρή ασθένεια; Η γιαγιά μου έλεγε πως η ψυχή πάει και κάθεται εκεί όπου είναι ο πόνος. Και η ψυχή πονάει πιο πολύ!
Όλα τα τάματα είναι εντυπωσιακά, εκείνο όμως το οποίο με έκανε να σκεφθώ πέρα από την τέχνη και την τεχνική τους, είναι ένα ασημένιο τάμα κομμένο σε σχήμα ανθρώπινου κορμού. Από πάνω προς τα κάτω εικονίζονται, ο λάρυγγας, η τραχεία, η αορτή, οι πνεύμονες, η καρδιά, το ήπαρ, ο σπλήνας, το στομάχι, η χοληδόχος κύστη, και το λεπτό και παχύ έντερο. Η αναλυτική και ακριβής απεικόνιση τους, δηλώνει άριστη γνώση της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος. Αυτό σημαίνει πως ο τεχνίτης, ο απλός ασημιτζής, είχε συμβουλευτεί κάποιον ιατρό της εποχής του, ο οποίος του έδειξε σε ιατρικά εγχειρίδια πώς είναι το ανθρώπινο σώμα εσωτερικά.
- Στην έκθεση βλέπουμε την προσφορά στον Θεό διαχρονικά (π.χ. στην Αρχαιότητα) αλλά και διαπολιτισμικά (π.χ. στο Μεξικό και στην Καθολική Εκκλησία). Τι επιδιώκετε να αναδείξετε με αυτή την συνδιαλλαγή;
Η «αναθηματική θρησκεία» αποβλέπει στη σωτηρία μέσα από την προσέγγιση του θείου και απαντά σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς, παίζοντας πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της σχέσης μεταξύ ανθρώπων και θεών. Αν και γεννήθηκε στην Εγγύς Ανατολή, ωστόσο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Οι αρχαίοι Έλληνες προέβαιναν σε παντός είδους αφιερώματα και προσφορές. Τα ανατιθέμενα ήταν συνήθως ζώα προς θυσία, πέπλοι, στήλες, διάφορα πολύτιμα αντικείμενα ή ομοιώματα πασχόντων μελών του σώματος.
Η ειδωλολατρική καταγωγή τους δεν στάθηκε εμπόδιο στη χριστιανική τους μεταμόρφωση. Αν και η Εκκλησία από την αρχή προσπάθησε να πολεμήσει τα ειδωλολατρικά έθιμα, εν τούτοις μερικά απ’ αυτά διατηρήθηκαν, διότι χιλιάδες χρόνια έζησαν στη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι καλούνταν να δεχτούν τη νέα θρησκεία. Είναι στη φύση του ανθρώπου να μην επιθυμεί να αφήσει αυτό που του είναι γνώριμο, αυτό στο οποίο είναι συνηθισμένος.
Στα έθιμα, ο λαός είναι «ο μεγάλος νομοθέτης…». Επειδή οι Νεοέλληνες γνωρίζουν (;) μόνο τα τάματα που βλέπουν να κρέμονται μπροστά στις εικόνες της Παναγίας και των Αγίων, θέλησα να δείξω πως πίσω από όλα, τελετουργικά και έθιμα, διαχρονικά και διαπολιτισμικά, βρίσκεται ο καθημερινός άνθρωπος!
- Ακόμη, βλέπουμε τις μικρές γνώριμες σε όλους μας ασημένιες φιγούρες να τοποθετούνται δίπλα σε έργα σύγχρονης τέχνης. Ποιο είναι το μήνυμα αυτής της αντιπαραβολής;
Τα ιστορικά τάματα πλαισιώνουν με εικαστικές δημιουργίες τους οι σύγχρονοι καλλιτέχνες Θεόδωρος Γαλιγαλίδης, Φανή Γκούντρα, Εύη Δημολαΐδου, Mary Harman, Μάρκος Καμπάνης, Κώστας Καρακίτσος, Μαρία Κομπατσιάρη, Γιώργος Κόρδης, Αλέκος Κυραρίνης, Βασίλης Μόραλης, Θεόδωρος Παπαγιάννης, Σάκης Παπαγιάννης, Γεώργιος Πολύμερος, Άρις Στοΐδης, δημιουργώντας μια γέφυρα ανάμεσα στο χθες και το σήμερα. Φίλοι καλοί όλοι τους, ανταποκρίθηκαν αμέσως στο κάλεσμα μου να συμμετέχουν στην έκθεση.
Τα έργα που επιλέχθηκαν δεν έχουν άμεση σχέση με τις μικρές γνώριμες σε όλους μας ασημένιες φιγούρες, όπως αναφέρετε, αλλά έμμεση και αυτό για να μην λειτουργήσουν ανταγωνιστικά με τα ιστορικά τάματα. Υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες που είτε ενσωματώνουν στα έργα τους αυθεντικά τάματα, είτε τα αναπαράγουν ζωγραφικά ή γλυπτικά. Δεν ήταν όμως αυτό το ζητούμενό μου. Τα σύγχρονα έργα της έκθεσης σε συνδυασμό με το επεξηγηματικό εποπτικό υλικό βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του σκοπού της έκθεσης: «Τι είναι τα τάματα και πως λειτουργούν;».
- Αποτελούν τα τάματα μικρά έργα τέχνης; Και αν ναι, ποια είναι τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να τα εντάξουν σε ένα τέτοιο πλαίσιο;
Σύμφωνα με την γνωστή λαογράφο Πόπη Ζώρα: «…όλοι οι παλιοί ασημιτζήδες, είχαν τη φλόγα της τέχνης μέσα τους, το ίδιο δυνατή με την πίστη στο Θεό…» Θα παραθέσω το εξής απόσπασμα: «Ο μάστορας δούλευε συχνά μερόνυχτα, βυθισμένος στο καλλιτεχνικό του όραμα. Το καλέμι του γινόταν πάνω στο μέταλλο ένα τραγούδι της καρδιάς, κι έτσι, με τούτη τη δίψα της μεγάλης τέχνης, χρόνια δούλευε αδιάκοπα, με το μεράκι να φουντώνει μέρα με την μέρα μέσα του. Το στερνό το χρόνο που ήταν να τον ανταμώσει ο θάνατος, είχε αρρωστήσει. Κάποιος γιατρός τον συμβούλεψε να μείνει κάμποσες μέρες να ησυχάσει στο σπίτι του και να παρατήσει για λίγο το καλέμι. Μα ο μάστορας δεν ήθελε να ακούσει για καθισιό και ξαπόσταμα. Εκείνος έβρισκε ανάπαψη και κουράγιο στην τέχνη του μονάχα.
Άρρωστος, λιγόφαγος, αδύνατος, ερχόταν στο εργαστήρι του και δούλευε. Οι φίλοι του τον συμβούλευαν να δουλεύει λιγότερο τουλάχιστο. Μα αυτός δεν άκουγε να φύγει για το σπίτι, μόλις κουραζόταν. “Εδώ είναι το σπίτι μου”, έλεγε και συνέχιζε να χαϊδεύει το μέταλλο. “Εδώ πρέπει να ‘ρθει να με βρει κι ο Χάρος”. Το ‘πε και το ‘καμε: την ώρα που δούλευε, σκοτείνιασε, σφίγγοντας στα χέρια του το καλέμι. Το μόνο που πρόλαβε να πει ήταν στο μαστορόπουλο που τον συντρόφευε: “Να πιστεύεις στο Θεό και ν’ αγαπάς την τέχνη, παιδί μου”. Έπειτα έφτασε ο δύσκολος ανασασμός και σε λίγο ξεψύχησε».
Η παραδοσιακή ελληνική λαϊκή τέχνη, παραγωγική δραστηριότητα στο πλαίσιο του λαϊκού υλικού βίου και των αργών ρυθμών της προβιομηχανικής κοινωνίας, έδωσε έργα των χεριών δεμένα με τις πρακτικές ανάγκες και τις συμβολικές σκοπιμότητες και αξίες της καθημερινής και της επίσημης ζωής, τα οποία, εκ παραλλήλου, αντικαθρέφτισαν την αισθητική αντίληψη και τη φιλοκαλία του ελληνικού λαού.
Μέσα από την πηγαία και δημιουργική φλόγα των μεγάλων καλλιτεχνών της ασημουργίας και της χρυσοχοϊκής, αποκαλύπτεται η ίδια η ομορφιά της λαϊκής ψυχής, εκείνο το συγκλονιστικό αντιφέγγισμα της αθανασίας, που βρίσκει στην αληθινή τέχνη μια από τις συνθετότερες εκφράσεις της. Είναι η δύναμη και το πάθος του ωραίου, που ανυψώνει τον άνθρωπο έτσι καθώς πυκνώνει μέσα του η λυτρωτική δροσιά της γνήσιας ομορφιάς και της μεγαλύτερης τέχνης.
- Θα υπάρξει συνέχεια στην προβολή της έκθεσης μετά το πέρας της φιλοξενίας της στην Αγειοριτική Εστία;
Η πρωτότυπη αυτή έκθεση, παρουσιασμένη με έναν απλό, αλλά επιστημονικά και αισθητικά άψογο τρόπο, στον πολύ φιλόξενο χώρο της Αγειοριτικής Εστίας, μετά το πέρας της, με τη βούληση του ευρύνου Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ. Κ. Ζέρβα, τις προσπάθειες του ιδιαίτερα δραστήριου Διευθυντή της Εστίας κ. Α. Ντούρου και την δική μου 30χρονη εμπειρία στο Υπουργείο Πολιτισμού, θα ξεκινήσει ένα μεγάλο ταξίδι σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού. Η πορεία της αναμένεται να είναι μεγάλη και εντυπωσιακή…..
Γράφει η Άννα Κάμπα
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
