«Φαίδρας άτοπος» | Κριτική

«Φαίδρας άτοπος» της Δήμητρας Μήττα. Ένας συγκλονιστικός μονόλογος για την ψυχή της γυναίκας που αφορά όμως όλους | Κριτική Παύλος Λεμοντζής

Πρόλογος

Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η σκιαγράφηση της Φαίδρας συντείνει στην ανάδειξή της σε όργανο – θύμα μιας θεάς, η οποία έχει αμετάκλητα αποφασίσει τον χαμό ενός υπερφίαλου θνητού. Σε μια τραγωδία διακυμάνσεων, ανατροπών και συγκρούσεων (ανθρώπινων και έξω- ανθρώπινων), η άνιση εσωτερική πάλη της Φαίδρας εντάσσεται στην άνιση μάχη ενός αγνού – αλλά θνητού – νέου με μία αθάνατη θεά.

Το έργο «Φαίδρας Άτοπος» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Θέατρο ΑΘΗΝΑΙΟΝ στη Θεσσαλονίκη αρχές Μαΐου και επανέρχεται ως μετάκληση από το ΚΘΒΕ για το Φουαγιέ του θέατρου της Ε.Μ.Σ.

Η συγγραφέας

Η Δήμητρα Μήττα γεννήθηκε στη Βέροια το 1959. Σπούδασε φιλοσοφία στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ., όπου έκανε τις προπτυχιακές και μεταπτυχιακές της σπουδές και έρευνα στο ίδιο Πανεπιστήμιο σε θέματα Φιλοσοφίας της Μυθολογίας. Είναι καθηγήτρια φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης) και διδάσκει Ιστορία του Αρχαίου Θεάτρου και Δραματολογία σε δημόσιες και ιδιωτικές σχολές. Στα γράμματα εμφανίστηκε το 1989. Έχει συνεργαστεί με τα λογοτεχνικά περιοδικά “Παραφυάδα”, “Τραμ”, “Πόρφυρας”, “Φηγός”, “Ρεύματα”, “Πάροδος”, ενώ μελέτες σχετικά με ζητήματα Μυθολογίας έχει δημοσιεύσει σε πρακτικά συνεδρίων, συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά. Βιβλιοκρισίες, σχόλια και λογοτεχνική κριτική δημοσιεύει σε εφημερίδες και περιοδικά, καθώς και στις ηλεκτρονικές σελίδες του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου.

Ο συνθέτης

Ο Μιχαήλ Α. Χατζηαναστασίου είναι Διπλωματούχος σολίστ Κιθάρας, τάξεως Δεξιοτεχνίας του Εθνικού Ωδείου Αθηνών με Άριστα παμψηφεί, μετ’ επαίνου κι εξαιρετικής επίδοσης. Είναι απόφοιτος της Ανώτερης Μουσικής Ακαδημίας Oscar Espla (Alicante – Ισπανία) με Master Συγκριτικής Μουσικολογίας στη μελέτη Αρχέγονων ευρωπαϊκών μουσικών πολιτισμών.

Έχει διακριθεί με το Α’ Βραβείο και Χρυσό μετάλλιο ερμηνείας στον Πανελλήνιο Διαγωνισμό Κιθάρας της Χ.Ο.Ν. το 1984, το Β’ Βραβείο και Αργυρό μετάλλιο στον Παγκόσμιο Διαγωνισμό Κιθάρας στην Βαλένθια της Ιταλίας το 1987 και το Α’ Βραβείο και έπαινο ερμηνείας σε Διπλωματική Δεξιοτεχνίας από το Εθνικό Ωδείο Αθηνών το 1990.
Είναι Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Μουσικής Ακαδημίας Jazz και υπεύθυνος καθηγητής τμημάτων Κιθάρας του Ωδείου Βορείου Ελλάδος. Επίσης είναι ιδρυτής, Καλλιτεχνικός Διευθυντής και Μαέστρος της Συμφωνικής Ορχήστρας Jazz, καθώς και υπεύθυνος καθηγητής Θεωρητικών και Μουσικής διδασκαλίας στην Ανώτερη Δραματική Σχολή Α. Βουτσινά.

Έχει συνθέσει και ενορχηστρώσει μουσική για το θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Έργα του αποτελούν μέρος ρεπερτορίου αρκετών ερμηνευτών και έχουν αποδοθεί από μεγάλα συμφωνικά μουσικά σύνολα της Ισπανίας, Γαλλίας και Ελλάδος. Το συνθετικό και συγγραφικό του έργο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Γ. Μαυρομουστάκη. Από το 1984 έως και σήμερα έχει δώσει αναρίθμητα ρεσιτάλ, κονσέρτα και masterclass εντός και εκτός Ελλάδος.

Ο σημαντικός σύνθετης, δήλωσε για την παράσταση «Φαίδρας άτοπος»:
«Ο λόγος αρχικά, που με οδήγησε να ασχοληθώ με τη μουσική ανά-σύνθεση του μύθου της Φαίδρας, αποτελεί προσωπική καλλιτεχνική ανάγκη. Αφενός, για να υμνήσω την απώλεια που προκύπτει από το ανεκπλήρωτο και αφετέρου, για να καταδείξω τη δίνη που μπορεί να περιπέσει ο ανθρώπινος νους, στην περίπτωση που ο Έρωτας μεταφράζεται, ως η μόνη διέξοδος ευτυχίας.

Ο Έρωτας παύει να είναι ζωοδότης, όταν χάνει την πνευματικότητά του και καταντά απλά μια σαρκική εμμονή, που οδηγεί στην εξάρτηση και τον προσωποδιχασμό.
Η παιδεία, η μόρφωση και οι εμπειρίες μας, είναι όλα αυτά που μας οδηγούν, είτε σε Άτροπο είτε σε ατραπούς.

Κανείς δεν είναι σε θέση να ορίσει, άρα και να οριστεί. Γι’ αυτόν τον λόγο εφεύραμε – ως νοήμων είδος – την τέχνη του αυτοορισμού και την “επιστήμη του προσδιορισμού”.

Από τούτη την παγίδα δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν φτωχοί, πλούσιοι, όμορφοι ή άσχημοι, μορφωμένοι και αγράμματοι, άρρωστοι ή υγιείς, πρίγκιπες ή κοινοί θνητοί.

Η Φαίδρα, πρέπει επιτέλους να πάψει να διαιωνίζεται ως ένας μύθος προς αποφυγή και να αρχίσει να διδάσκεται εκ νέου, ως μία παραδειγματική παραβολή.

Η Φαίδρα είναι μία από εμάς και όλοι θα μπορούσαμε να είμαστε η Φαίδρα.

Καιρός είναι λοιπόν, να πάψουμε να καίμε τον Ιούδα, γιατί το σκοινί από το οποίο κρεμάστηκε φτιάχτηκε από ανθρώπινα χέρια.

Τούτη την ανήλια πλευρά του μύθου ήθελα να καταδείξω ως δημιουργός και συνθέτης».

Το θέμα

Το έργο βασίζεται στο γνωστό μύθο του Ιππόλυτου και της Φαίδρας, που έχει συγκινήσει λογοτέχνες και τραγικούς ποιητές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, από τον Ευριπίδη και τον Σενέκα ως τη Σάρα Κέιν.

Στην αρχή του έργου, ο Ιππόλυτος, εκμεταλλευόμενος την απουσία του πατέρα του, Θησέα, σχεδιάζει να το σκάσει με την Αρικία, κόρη αντίπαλου οίκου, την οποία σκοπεύει να παντρευτεί. Στο μεταξύ η Φαίδρα εκμυστηρεύεται στην τροφό της, Οινώνη, τον έρωτά της για τον Ιππόλυτο, ενώ λίγο αργότερα η είδηση του θανάτου του Θησέα την ωθεί να κάνει εξομολόγηση και στον ίδιο τον Ιππόλυτο, ο οποίος όμως την αποκρούει με ψυχρότητα. Τα πάντα ανατρέπονται όταν η είδηση του θανάτου του Θησέα αποδεικνύεται ψευδής και ο βασιλιάς επιστρέφει στην πόλη. Ελπίζοντας να προλάβει την καταστροφή της κυράς της, η τροφός λέει στον βασιλιά ότι ο Ιππόλυτος αποπειράθηκε να βιάσει τη μητριά του.

Αντιμέτωπος με τον πατέρα του, ο Ιππόλυτος φανερώνει τον έρωτά του για την Αρικία, ενώ συγχρόνως αρνείται να εκθέσει τη Φαίδρα. Εξόριστος και κουβαλώντας την κατάρα του πατέρα του, ο Ιππόλυτος κατακρημνίζεται από το άρμα του. Εντέλει, η Φαίδρα αποκαλύπτει την αλήθεια και κατόπιν αυτοκτονεί. Το έργο τελειώνει μέσα σε ατμόσφαιρα θλίψης και εξιλέωσης: έχοντας καταστρέψει τον οίκο του, ο Θησέας λαμβάνει υπό την προστασία του την Αρικία, τιμώντας έτσι τη μνήμη του νεκρού γιού του.

Ανάγνωση

Η Φαίδρα έχει πλήρη συνείδηση για αυτό που της συμβαίνει. Είναι μια γυναίκα ερωτευμένη με τον γιο του άνδρα της. Γνωρίζει εκ των προτέρων ότι ο υπέρμετρος έρωτάς της καταλύει κάθε όριο ηθικής και ότι θα φέρει την καταστροφή. Το πάθος της συνοδεύεται εξ αρχής με μια συνειδησιακή διαύγεια, που δεν προσφέρει άλλοθι, αλλά αντιθέτως πολλαπλασιάζει την οδύνη της. Διστάζει να ξεστομίσει την αμαρτία της, ενώ αρνείται να το παραδεχτεί ακόμη και στον ίδιο της τον εαυτό. Η ίδια αμφιταλαντεύεται συνεχώς ανάμεσα στα συναισθήματά της και τη λογική, η οποία της επιβάλλει να συγκρατηθεί και να μην χάσει την αξιοπρέπειά της, ατιμάζοντας τον σύζυγο και τα παιδιά της. Προσπαθεί πολλές φορές να βρει ανταπόκριση από τον Ιππόλυτο, αλλά μάταια. Ο Ιππόλυτος μπορεί να είναι ένας νέος, καλογυμνασμένος άνδρας, όμως, ο ίδιος, θεοσεβούμενος πάντα και εγκρατής, έχει αρνηθεί τον έρωτα, τα νεανικά πάθη και τις χαρές που αυτά προσφέρουν. Μην αντέχοντας, η Φαίδρα του στέλνει ένα γράμμα, όπου του εξομολογείται τα αισθήματά της. Ο Ιππόλυτος την αποκρούει, όπως και κάθε άλλη γυναίκα, πόσο μάλλον αυτή, που ήταν και η σύζυγος του πατέρα του.

Κάποια στιγμή, ωστόσο, το συναίσθημά της την ξεπερνάει, γίνεται αρρώστια που της τρώει τα σωθικά και θέλει να ανακουφιστεί από αυτή, σκεπτόμενη να δώσει τέλος στη ζωή της. Η Φαίδρα ενδιαφέρεται περισσότερο να μην χάσει την υπόληψη, παρά τη ζωή της. Η ίδια θα τιμωρήσει τον εαυτό της, όμως δεν θα αρκεστεί σε αυτό. Για να σώσει την αξιοπρέπειά της, θα συμπεριλάβει και τον «αγαπημένο» της Ιππόλυτο στην τιμωρία της.

Υπάρχουν δύο εκδοχές του μύθου οι οποίες είναι παρόμοιες ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά. Η πρώτη λέει ότι η Φαίδρα, κόρη του Βασιλιά Μίνωα, προσπάθησε να αποπλανήσει τον Ιππόλυτο. Εκείνος την έδιωξε, αλλά η Φαίδρα, ως ραδιούργα γυναίκα, τον κατηγόρησε πως επιχείρησε να τη βιάσει. Ο Θησέας έγινε έξαλλος με τον γιο του και παρακάλεσε τον Ποσειδώνα να τον τιμωρήσει. Ο θεός έστειλε ένα τέρας το οποίο τρόμαξε τα άλογα του νεαρού, αφήνιασαν, το άρμα του Ιππόλυτου ανατράπηκε και ο ίδιος μπλέχτηκε στα χαλινάρια και κομματιάστηκε….

Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, η Φαίδρα ήταν αθώα. Ο Ιππόλυτος τιμούσε μόνο την παρθένα θεά του κυνηγιού Άρτεμη και αγνοούσε τη λατρεία της Αφροδίτης, της θεάς του έρωτα, η οποία για να τον τιμωρήσει, έκανε τη Φαίδρα να τον ερωτευτεί. Η Φαίδρα προσπάθησε να υπερνικήσει τον έρωτά που ένιωθε, αλλά μάταια. Εκμυστηρεύτηκε τα αισθήματά της στην παραμάνα της, η οποία τα μετέφερε στον Ιππόλυτο. Εκείνος όμως όχι μόνο δεν ανταποκρίθηκε, αλλά αντέδρασε με φρίκη. Πληγωμένη η Φαίδρα από την απόρριψη που δέχθηκε από τον Ιππόλυτο, έβαλε τέλος στη ζωή της. Για να τον εκδικηθεί άφησε ένα γράμμα στο οποίο τον κατηγορούσε για βιασμό. Ο Ιππόλυτος δεν μίλησε πουθενά για τα αισθήματα της μητριάς του και ο Θησέας τον καταράστηκε. Το τέλος του είναι το ίδιο με της πρώτης εκδοχής. Ο Ιππόλυτος πέφτει από το άρμα του και σκοτώνεται….

Η παράσταση

Ο Αντώνης Καραγιάννης στήνει μια παράσταση -μονόλογο σε σύγχρονη μουσική φόρμα και επιδιώκει τη συνάντηση κειμένου, μουσικής και σκηνοθεσίας, δίχως να τα ενσωματώνει, να τα συγχωνεύει ή να τα μετατρέπει μ’ έναν κοινό παρανομαστή, αλλά και δίχως να αποστασιοποιεί τα μεν από τα δε.

Επομένως , ασπάζεται τη μέθοδο θεάτρου θέσης και αναπτύσσει μια φιλοσοφική, πολιτική και ηθική θεωρία, επιδιώκοντας να πείσει το κοινό για τη σωστή θεμελίωσή της, καλώντας το να χρησιμοποιήσει περισσότερο τον στοχασμό, παρά τις συγκινήσεις του.

Το έργο , λοιπόν, με τη θαυμάσια Ηρώ Μουκίου ως Φαίδρα και τον εξαιρετικό μουσικό Μιχαήλ Χατζηαναστασίου, παρουσιάζεται στη σκηνή μ’ ένα περισσότερο διακριτό περίβλημα, με θέσεις όπως την ελευθερία κι άλλοτε την υποτέλεια του ανθρώπου, τους κίνδυνους της φιλαυτίας, τη δύναμη του πεπρωμένου, πολύ περισσότερό δε , τη δύναμη των παθών.

Ο μουσικός επί σκηνής και συνθέτης Μιχαήλ Χατζηαναστασίου συμπληρώνει σε πρόσφατη συνέντευξή του: «Ως μουσικό μου καμβά χρησιμοποίησα αποκλειστικά και μόνο, τα τετράχορδα των Δρόμων και τα ” Ήθη περί μελωδίας ” του Αρχαίου Ελληνικού Μουσικού Θεωρητικού Συστήματος.

Εφάρμοσα τα “ Γένη των Αρμονιών ” στην κιθάρα, μέσω ολοκληρωτικής αλλαγής του χορδίσματός της, καταλήγοντας έτσι, σε ένα μουσικό αποτέλεσμα του οποίου η αισθητική, να μπορεί να δικαιολογήσει (κατά την γνώμη μου πάντα) και να υποστηρίξει συνάμα, την απόγνωση, τον πόνο, την απόρριψη, την απώλεια, την εμμονή και τέλος, την απόκοσμη προσωπικότητα μίας μυθικής Φαίδρας».

Η Ηρώ Μουκίου ερμηνεύει αισθαντικά τη Φαίδρα και αποδίδει εύστοχα τα συναισθήματα της ηρωίδας με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο μέσα στο φουτουρισμό του έργου. Κινείται γύρω από τη δοκό ή ανεβαίνει σε αυτή. Το κόκκινο φουστάνι της συμβολίζει το αίμα. Αυτό που ενώνει τους δύο ανθρώπους (φιλία-έρωτας) ή που χωρίζει τους ζωντανούς από τους νεκρούς. Η προέκταση του φορέματος είναι το νεκρό σώμα του Ιππόλυτου που, με μία κίνηση, το βάζει πάνω στη δοκό, η οποία μεταλλάσσεται σε φέρετρο του Ιππόλυτου.

Ο λόγος της Φαίδρας χαρακτηρίζεται άλλοτε παρακλητικός κι άλλοτε κάθετα απαιτητικός. Παρακαλεί να τη λυπηθούν, αλλά και απαιτεί να της αναγνωριστεί η ανεξαρτησία του χαρακτήρα της, που πηγάζει από την εξουσία για την οποία μάχεται να μη χαθεί. Αυτές οι δύο διαφορετικές πλευρές της εναλλάσσονται στην αφήγηση. Η Φαίδρα, τελικά, θα κατακτήσει την εξουσία της -ή μέρος αυτής- αφού θα θυσιαστεί πρώτα ο αγαπημένος της και μετά η ίδια.

Επίλογος

Την ανήλια πλευρά του μύθου πραγματεύεται η παράσταση, η οποία είναι
ένα ρεσιτάλ για δύο σολίστ. Έναν μουσικό και μία ηθοποιό. Η παράσταση φέρνει στο προσκήνιο κι επιχειρεί να ρίξει φως στην ανήλια πλευρά του μύθου της Φαίδρας. Να συγκρίνει το χθες με το σήμερα και το αύριο. Πόσο η μοίρα μας κατευθύνει; Έχουμε εμείς μερίδιο ευθύνης για τις επιλογές μας τελικά; Τι σημαίνει «ηθική» και πώς διαμορφώνεται ανά τους αιώνες; Πηγαίνουμε πίσω ή μπρος; Στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης θα την καταδικάζαμε; Ερωτήματα που η ίδια η αντιηρωίδα θέτει στον εαυτό της, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να εξηγήσει τα στρεβλά της ζωής της. Μια εξωπραγματική πραγματικότητα αποκαλύπτεται καθώς ξετυλίγει την ιστορία της, ακροβατώντας στην κυριολεξία, υπό τους ήχους της υποβλητικής ζωντανής μουσικής.

Συντελεστές

Κείμενο: Δήμητρα Μήττα
Σκηνοθεσία: Αντώνης Καραγιάννης
Φαίδρα: Ηρώ Μουκίου
Μουσική σύλληψη κι εκτέλεση επί σκηνής: Μιχαήλ Χατζηαναστασίου
Σκηνικά: ORI M
Κοστούμια: ORI M & ΒΕΣΤΙΑΡΙΟ
Κίνηση / Σχεδιασμός φώτων / VIDEO TRAILER: Αντώνης Καραγιάννης
Επικοινωνία: Νταίζη Λεμπέση
Φωτογραφίες: Γιώργος Ζαρζώνης
Παραγωγή: Μανώλης Ρίζος

«Φαίδρας άτοπος» μια θεατρική κιθαρωδία από το Κ.Θ.Β.Ε. | Κριτική Παύλος Λεμοντζής

«Υμπύ Τύραννος» | Κριτική