Γιάννης Λεοντάρης: Μόνο στο θέατρο συναντώ την αληθινή ζωή

Σαίξπηρ. Η εποχή του. Η εποχή μας. Ο σύγχρονός του λυρικός ποιητής και δραματουργός Μπεν Τζόνσον είχε πει χαρακτηριστικά για εκείνον ότι «ο Σαίξπηρ δεν ανήκει σε μια εποχή, αλλά σε όλες τις εποχές». Η παράσταση «Οθέλλος/Πορνογραφία», σε διασκευή και σκηνοθεσία Γιάννη Λεοντάρη, που παρουσιάζεται στο Θέατρο Τ, πραγματώνει μία νέα προσέγγιση του σαιξπηρικού έργου Οθέλλος που εστιάζει και αναδεικνύει έναν σημαντικό πυρήνα του: τις γυναικοκτονίες της Δυσδαιμόνας και της Αιμιλίας. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο Ιάγος, ένας μακιαβελλικός ήρωας, ένας σκοτεινός σκηνοθέτης της τραγωδίας. Μοιράζει τους ρόλους γύρω του και τους πλάθει σαν τον πηλό. Ο εαυτός του είναι ένα όργανο, οι άλλοι είναι όργανα και υποτάσσονται στη δική του θέληση.

Η παράσταση «Οθέλλος/Πορνογραφία» έρχεται να ενώσει τις τελείες ανάμεσα στην πορνογραφία και την έμφυλη βία. Υπό το πρίσμα του πορνογραφικού βλέμματος που κατακερματίζει και καταναλώνει το γυναικείο σώμα, της Δυσδαιμόνας και της Αιμιλίας, ο Οθέλλος δεν είναι μια «τραγωδία ερωτικής ζήλιας», όπως συχνά χαρακτηρίζεται, αλλά μια ιστορία πατριαρχικής βίας που ζωντανεύει επί σκηνής από τέσσερις εξαιρετικούς ηθοποιούς, σε μια «ηλεκτρισμένη» παράσταση που συνομιλεί ευθέως με το σήμερα.

Συνέντευξη Γιάννη Λεοντάρη στο Cityportal.gr

Οθέλλος / Πορνογραφία
Ερωτήσεις: Μαρία Ανθίδου

[…] είμαστε περικυκλωμένοι από τη βία […]

Τι ήταν αυτό (σκέψη, αιτία, αφορμή) που σας ώθησε να διασκευάσετε τον Οθέλλο του Σαίξπηρ και πώς αποφασίσατε να ενσωματώσετε το θέμα της πορνογραφίας; Η αίσθηση ότι είμαστε περικυκλωμένοι από τη βία, είτε αυτή επιβάλλεται στη μεγάλη κλίμακα της γεωστρατηγικής είτε στη μικροκλίμακα της οικογενειακής εστίας, γέννησε την ανάγκη να μιλήσουμε για την έμφυλη διάσταση της βίας του Οθέλλου. Θα έλεγα επίσης ότι με ενεργοποιεί η αναμέτρηση με τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης ως εργαλείο κατανόησης του εαυτού. Τέλος, παρατηρώ μία φοβική στάση τόσο των καλλιτεχνών του θεάτρου όσο και των θεατών, στο να αντιμετωπίσουν επί σκηνής τα λεγόμενα «μεγάλα συναισθήματα» και αυτό δημιουργεί μέσα μου την αίσθηση του κενού. Αυτός είναι και ο λόγος που τα πρόσωπα της παράστασής μας δονούνται από αυτού του είδους τα συναισθήματα. Σε μία εποχή όπου το μεταδραματικό θέατρο φαίνεται να αγγίζει τα όριά του και στη διεθνή θεατρική σκηνή αναζητούμε και πάλι έναν νέο μύθο, η ταραχή για όσα συμβαίνουν μέσα μας, γίνεται και πάλι ζητούμενο της θεατρικής πράξης

Διασκευάσατε μια σαιξπηρική «τραγωδία ερωτικής ζήλιας» σε μια ιστορία πατριαρχικής βίας. Βρίσκετε ότι υπάρχει κάτι κοινό ανάμεσα στην ερωτική ζήλια και την πατριαρχική βία; Η ερωτική ζήλεια συνδέεται με τη διεκδίκηση του ζωτικού χώρου ως ιδιοκτησιακού χώρου. Όταν το αντικείμενο του πόθου μου το οποίο αντιλαμβάνομαι ως περιουσιακό στοιχείο διεκδικείται από κάποιον άλλον, αυτό είναι αιτία πολέμου. Το σχήμα αυτό στον Οθέλλο, συνδέεται προφανώς με την πατριαρχική κοινωνική δομή η οποία μέσα στην ερωτική σχέση νομιμοποιεί τον άνδρα ως «ιδιοκτήτη». Όταν βέβαια μπαίνουμε σε πολεμική συνθήκη, τα πάντα μπορούν να συμβούν και επομένως η εκδίκηση με αφορμή την ερωτική ζήλεια γίνεται όπλο στα χέρια όλων, ανεξαρτήτως φύλου.

[…] Σήμερα η ελληνική κοινωνία κινείται ανάμεσα στην άκρατη ηθικολογία και την υπερκατανάλωση λαγνείας […]

Με ποιους τρόπους πιστεύετε ότι η πορνογραφία επηρεάζει τις σύγχρονες σχέσεις και πώς αντικατοπτρίζεται αυτό στην παράστασή σας; Σήμερα, η ελληνική κοινωνία κινείται ανάμεσα στην άκρατη ηθικολογία και την υπερκατανάλωση λαγνείας. Αυτή η ανομολόγητη αντίφαση, παράγει σε μεγάλο βαθμό τη βία που οδηγεί τόσο συχνά σε γυναικοκτονίες. Η παράσταση επεξεργάζεται δραματουργικά το σαιξπηρικό πρωτότυπο και εστιάζει στη «στρατηγική της γυναικοκτονίας», την οποία συνδέει με τις λειτουργίες της πορνογραφικής αισθητικής. Η πορνογραφία είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον είδος αφήγησης και εικονοποιίας με ρίζες στην αρχαιότητα, που αναπαριστά μέσω της υπερβολής σεξουαλικές πράξεις, αποσκοπώντας στη σεξουαλική διέγερση του αποδέκτη της αφήγησης ή της εικόνας. Η παράσταση δεν αναφέρεται στο πορνό ως είδος αναπαράστασης, ούτε το αναπαράγει. Το ερώτημα που τίθεται αφορά στην κουλτούρα του βλέμματος του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Το ζητούμενό δεν είναι ηθικολογικό, δεν μας ενδιαφέρει αν η πορνογραφία είναι καλή ή κακή, αλλά σε ποιο βαθμό η αποσπασματική απεικόνιση του γυναικείου σώματος συνδέεται με την έμφυλη βία.

Πώς προσεγγίσατε τον χαρακτήρα του Ιάγου και ποιες ήταν οι προκλήσεις στην απεικόνισή του ως «παπαράτσι»; Ο Ιάγος του Σαίξπηρ παραχαράσσει εικόνες και αφηγείται τον μισογυνισμό παράγοντας μία διπλή γυναικοκτονία. Η επιχειρηματολογία του διαστρέφει την πραγματικότητα, αναπαράγει ανδρικά στερεότυπα και δηλητηριάζει σταγόνα-σταγόνα τη σκέψη, τις αισθήσεις και τα ένστικτα του Οθέλλου. Ο λόγος του φιλοτεχνεί το παραμορφωμένο πορτρέτο μιας γυναίκας που μόνο ως ανέντιμη πόρνη μπορεί να είναι «χρήσιμη» μέχρι να την ξεφορτωθεί κανείς οριστικά. Ο Ιάγος της παράστασής μας (Νικόλας Μαραγκόπουλος) χρησιμοποιεί τις τεχνικές των φωτογράφων-παπαράτσι για να απομονώσει χαρακτηριστικά της εξωτερικής εμφάνισης και της κοινωνικής συμπεριφοράς της Δυσδαιμόνας (Αιμιλία Βάλβη), προσδίδοντάς τους πορνογραφική χροιά. Επεξεργάζεται επί σκηνής τις εικόνες και τις προβάλλει στον Οθέλλο (Γιώργος Κριθάρας) και τους θεατές, με στόχο να τους «μυήσει» στην ηδονοβλεπτική συνθήκη που καθιστά το γυναικείο σώμα αναλώσιμο και ταυτόχρονα μισητό. Το αναλώσιμο όμως, ακόμη και αν πρόκειται για ένα ανθρώπινο πλάσμα, καταλήγει πάντα στα σκουπίδια. Νεκρό.

[…] Μόνο στο θέατρο συναντώ την αληθινή ζωή […]

Μπορείτε να μας μιλήσετε για την επιλογή των ηθοποιών και πώς συνέβαλαν στο καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Η σκηνική αυθεντικότητα, η αλήθεια δηλαδή και η ειλικρίνεια κάθε σκηνικού εγχειρήματος, δεν εξαρτάται ούτε από το έργο, ούτε από τον σκηνοθετη. Σήμερα, έπειτα από διαδοχικούς κύκλους θεατρικών εμπειριών – απολαυστικών, ανολοκλήρωτων, ουσιαστικών, αποτυχημένων, ευτυχισμένων, οδυνηρών, αποκαλυπτικών – αισθάνομαι πως το κρίσιμο ερώτημα περί σκηνικής αυθεντικότητας συνδέεται άρρηκτα με την ποιότητα των ηθοποιών. Πολλές από τις «κόκκινες γραμμές» μας, εμάς των σκηνοθετών, έχουν παραβιαστεί τα τελευταία χρόνια επειδή οι συνθήκες παραγωγής στο ανεξάρτητο θέατρο ολοένα και δυσκολεύουν. Αισθάνομαι πολύ χαρούμενος που δεν έχω αναγκαστεί να υποχωρήσω ποτέ στο ζήτημα της επιλογής των ηθοποιών.

Συνεργάζομαι πάντοτε με εκείνους και εκείνες που θαυμάζω. Μου χαρίζουν ποιότητες της αληθινής ζωής που πλέον εκτός σκηνής δεν συναντώ. Μόνο στο θέατρο συναντώ την αληθινή ζωή. Το θέατρο είναι ένα μυστικό που μας αναστατώνει και μας θυμίζει τα σημαντικά πράγματα που συμβαίνουν μέσα μας. Είναι μία «κινούμενη άμμος» πάνω στην οποία βρίσκουμε ευχαρίστηση να περπατάμε. Αισθάνομαι ότι η σκηνή είναι ο τόπος όπου συμβαίνει ό,τι πιο αληθινό μπορούν να ανταλλάξουν μεταξύ τους οι άνθρωποι.

Ο Νικόλας Μαραγκόπουλος, η Αιμιλία Βάλβη, ο Γιώργος Κριθάρας και η Κατερίνα Παπανδρέου είναι ηθοποιοί που αγαπώ και θαυμάζω. Στην παράσταση του Οθέλλου ανακαλύψαμε μαζί την πυκνότητα ενός σκηνικού συμβάντος υψηλής θερμοκρασίας αλλά και εξαιρετικής ακρίβειας. Αυτό το οφείλω και στην Εταιρεία Θεάτρου Αντίρρηση, τη Δόμνα Χουρναζίδου και τον Νικόλα Μαραγκόπουλο που ανέλαβαν την παραγωγή της παράστασης δείχνοντας απόλυτο σεβασμό στα καλλιτεχνικά ζητούμενα του εγχειρήματος και – την δυσεύρετη σήμερα – εμπιστοσύνη σε όλους τους συντελεστές.

[…] Τι κάνουμε απέναντι στο σκοτάδι που μας κυκλώνει και στο σκοτάδι που κρύβουμε καλά μέσα μας; […]

Ποιο είναι το μήνυμα που θέλετε να μεταφέρει η παράσταση «Οθέλλος / Πορνογραφία» στο κοινό της Θεσσαλονίκης; Να παρατηρήσουμε την καθημερινότητά μας και να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με συμπεριφορές θυμού, προσβολών και απαξίωσης. Τι κάνουμε απέναντι στο σκοτάδι που μας κυκλώνει και στο σκοτάδι που κρύβουμε καλά μέσα μας; Το συντηρούμε; Το σκοτώνουμε; Το παρατηρούμε; Το βγάζουμε στο φως να καεί; Κάθε παράσταση είναι σαν ένα μήνυμα σε κλειστό μπουκάλι ριγμένο στη θάλασσα. Εμπεριέχει δηλαδή μέσα της ένα «μυστικό» το οποίο καλείται ο θεατής να αξιοποιήσει με όποιο τρόπο νομίζει.

Η παράσταση μας έχει στόχο να εκπλήξει τον θεατή, να τον μετακινήσει από τη βεβαιότητα ότι ο ίδιος δεν έχει καμία σχέση με συμπεριφορές έμφυλης βίας και υποτίμησης του άλλου. Ωστόσο, μου είναι δύσκολο να κατανοήσω τον όρο «κοινό». Δεν πρόκειται για μία μάζα ανθρώπων με κοινά χαρακτηριστικά. Απευθυνόμαστε σε θεατές, σε ατομικότητες, σε προσωπικότητες με διαφορετικά, ποικίλα και συχνά αντικρουόμενα μεταξύ τους χαρακτηριστικά και ανάγκες. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν θεατές περισσότερο ή λιγότερο διαθέσιμοι. Αναζητούμε κατά προτίμηση τους πρώτους ώστε να μην αισθανόμαστε κι εμείς μόνοι. Η παράσταση αυτή δεν είναι βολική για κάποιον ο οποίος πηγαίνει στο θέατρο μόνο και μόνο για να επιβεβαιώσει τα «πιστεύω» του.

[…] Έμφυλη βία και φασισμός πάνε μαζί […]

Πώς αντιμετωπίσατε την πρόκληση της απεικόνισης της έμφυλης βίας στη σκηνή;
Δεν θα έλεγα ότι μου φαίνεται πρόκληση. Μεγαλύτερη ήταν η πρόκληση και η δυσκολία στα μέρη της παράστασης όπου χρειάστηκε να προκύψουν λεπτές αποχρώσεις και ημιτόνια. Η «σκηνική μάχη», η εικόνα της βίας επί σκηνής είναι άλλο ένα εργαλείο της υποκριτικής τέχνης που θέτει σε λειτουργία ο ηθοποιός. Δεν πρόκειται για αληθινή σωματική βία αλλά για υπόμνηση της εικόνας της στα μάτια του θεατή.

Επειδή τα πάντα είναι πολιτική, θα ήθελα να σας ρωτήσω αν υπάρχει πολιτικό μήνυμα στην παράστασή σας και αν ναι ποιο είναι αυτό.
Έμφυλη βία και φασισμός πάνε μαζί. Φτώχεια, έλλειψη παιδείας, φοβικά ή ομοφοβικά σύνδρομα, και έμφυλη βία, πάνε μαζί. Στην Ελλάδα, τα παραπάνω συνδυάζονται συχνά με επιπλέον παθογένειες όπως ο «εθνικόφρων σεξισμός», κατάλοιπο της χουντικής περιόδου το οποίο νομίζαμε νεκρό αλλά δυστυχώς, όπως λέει στο τέλος του έργου και ο Ιάγος, «αιμορραγεί αλλά δεν σκοτώνεται». Ας παρατηρήσουμε την ποιότητα του κυβερνώντος πολιτικού προσωπικού της χώρας και θα βρούμε τις αιτίες.