Η τρυφερότητα στη γλυπτική του Γιανούλη Χαλεπά | Συνέντευξη: Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά Γενική Διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ. και Ομότιμη Καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ.
Στις 18 Φεβρουαρίου 2022 εγκαινιάστηκε στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. η έκθεση με τίτλο «Γιανούλης Χαλεπάς: ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ». Ένας μεγάλος αριθμός γλυπτών και σχεδίων του καλλιτέχνη, που πρόσφατα πέρασε στη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση, εκτίθεται στη Θεσσαλονίκη μέσα από μία συμπαραγωγή του Τελλογλείου Ιδρύματος με το Onassis Culture. Πρόκειται για ένα τμήμα της συλλογής των ανιψιών του καλλιτέχνη, Ειρήνης και Βασιλείου Χαλεπά, το οποίο εκτίθεται για πρώτη φορά στο κοινό.
Ο Γιανούλης Χαλεπάς ήταν μία από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές προσωπικότητες στον χώρο της νεοελληνικής γλυπτικής.
Γεννημένος το 1851 στην Τήνο ανέδειξε γρήγορα το ταλέντο του. Από τα νεανικά του χρόνια δούλευε στο εργαστήρι μαρμαρογλυπτικής του πατέρα του, όπου και δημιούργησε τα πρώτα του έργα.
Αν και ο ίδιος άφησε στη νεοελληνική καλλιτεχνική κοινότητα ένα λαμπρό έργο, ωστόσο η ζωή του δεν ήταν εξίσου φωτεινή. Ταλαιπωρήθηκε από ψυχικά προβλήματα που του στέρησαν πολλές φορές την επαφή του με την τέχνη. Όταν το 1877 υπέστη νευρικό κλονισμό, ξεκίνησε για αυτόν μια μακρά πορεία ελλείψεων και περιορισμών στην καλλιτεχνική του δραστηριότητα. Ωστόσο, ο ίδιος δεν εγκατέλειψε ποτέ την κλίση του και σε μεγάλη ηλικία κατάφερε να επανέλθει στο προσκήνιο της γλυπτικής δημιουργώντας έναν μεγάλο αριθμό έργων. Η ιστορία της ζωής του προσδίδει στα έργα του μια μοναδική χροιά τρυφερότητας και μεταδίδει στο κοινό το πιο αισιόδοξο μήνυμα ψυχικού σθένους.
Συνέντευξη Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά
Για την έκθεση μας μίλησε η κα Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, Γενική Διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ. και Ομότιμη Καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ.
- Αφορμώντας από τον τίτλο της έκθεσης «ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ», τι είναι αυτό που παίρνει τελικά και τι αυτό που δίνει ο Γιανούλης Χαλεπάς στην τέχνη;
Ο τίτλος αυτός είναι εμπνευσμένος από τα κατάστιχα της επιχείρησης μαρμαρογλυπτικής του πατέρα του Γιανούλη Χαλεπά. Όταν η επιχείρηση έπαψε να υπάρχει τα κατάστιχα αυτά έμειναν στην οικογένεια και ο Γιανούλης τα χρησιμοποιούσε σαν χαρτί, σαν μια επιφάνεια σχεδιασμού. Πάνω σε αυτά τα κατάστιχα αναγράφεται από τη μία μεριά «Δούναι» και από την άλλη «Λαβείν». Πρόκειται για τους λογαριασμούς, τα έσοδα και τα έξοδα της επιχείρησης.
Όσον αφορά το δούναι και το λαβείν του δημιουργού, αυτός αντλεί πρωταρχικά από το εργαστήριο του πατέρα του. Εκεί μαθαίνει την παράδοση της μαρμαρογλυπτικής. Επίσης εμπνέεται και υιοθετεί στοιχεία από την τέχνη της αρχαιότητας. Θαυμάζει την αρχαία γλυπτική και τις θεματικές της. Αντλεί έμπνευση κι από άλλους καλλιτέχνες, όπως από τον Δημήτρη Φιλιππότη, τον οποίο εκτιμά ιδιαίτερα.
Σχετικά με το τι έχει δώσει, θα λέγαμε πως αυτό είναι το προσωπικό του αποτύπωμα. Είχε τη δύναμη να αφομοιώνει όσα έπαιρνε από το περιβάλλον του, από διάφορες πηγές και να προτείνει δικές του προσωπικές λύσεις με τη σφραγίδα του γνήσιου πρωτότυπου καλλιτέχνη. Αυτό ισχύει τόσο για τις μεγάλες θεματικές, τα μεγάλα του έργα, όσο και για το σχέδιό του.
- Ποια είναι η αφήγηση γύρω από το στήσιμο της έκθεσης; Ποια είναι η πορεία που ακολουθεί ο επισκέπτης;
Η ιδέα μας ήταν να βοηθήσουμε τον επισκέπτη να κατανοήσει αβίαστα το έργο του Χαλεπά. Για τον σκοπό αυτό δεν επιλέξαμε μια ευθύγραμμη χρονολογική παρουσίαση αλλά μια κυκλική. Ο Χαλεπάς έχει επιμείνει συχνά σε συγκεκριμένες θεματικές. Διαλέγει ένα θέμα το οποίο επεξεργάζεται σε όλη του τη ζωή. Έχουμε για παράδειγμα 14 εκδοχές από τον Σάτυρο και τον Έρωτα, 10 εκ των οποίων έχουμε την τύχη να φιλοξενούμε στην έκθεσή μας. Σκοπός ήταν να μην κινηθούμε απλώς χρονολογικά, από το πρώτο προς το τελευταίο έργο, αλλά να ακολουθήσουμε τέτοια πορεία ώστε να φαίνεται η εξέλιξη του εκάστοτε θέματος, να αναδειχθούν οι αντιθέσεις, οι λύσεις που προτείνει ο καλλιτέχνης, η ψυχογραφική πλευρά του έργου που μεταβάλλεται.
Στον Σάτυρο και στον Έρωτα για παράδειγμα ο καλλιτέχνης ξεκινάει από ένα απλό παιχνίδι ανάμεσα στον μεγάλο και στον μικρό. Πρόκειται για ένα χαρούμενο θέμα που σταδιακά εξελίσσεται σε πάλη και καταλήγει σε συμφιλίωση, σε μια σχέση στοργής. Οι ψυχογραφικές διακυμάνσεις του έργου είναι ένας προβληματισμός στον οποίο ο Χαλεπάς πασχίζει να απαντήσει σε όλη του τη ζωή. Έτσι μέσα από την έκθεση επιδιώκουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο προχωράει η σκέψη του, τον τρόπο με τον οποίο μεταβάλλεται από το ένα έργο στο άλλο.
Όπως θα προσέξει κανείς μπαίνοντας στον εκθεσιακό χώρο, η κυκλική παρουσίαση των έργων επιτρέπει την οπτική επαφή ανάμεσά τους. Μπορούμε έτσι να συλλάβουμε τις σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες εκδοχές θεμάτων, συσχετισμούς και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα έργα.
- Παρατηρούμε πως το μάρμαρο, ως βασικό υλικό της γλυπτικής, λείπει από την έκθεση. Μπορείτε να μας μιλήσετε για την έλλειψη αυτή;
Οι συνθήκες ζωής του Χαλεπά ήταν τέτοιες που τον εξανάγκασαν σε πολλαπλούς περιορισμούς. Ιδιαίτερα στην Τήνο, έζησε μόνος του στον Πύργο χωρίς να διαθέτει δικό του εργαστήρι, χωρίς τη στήριξη της οικογένειάς του και χωρίς να βρίσκεται σε επαφή με άλλους γλύπτες. Φυσικά υπήρχαν στην περιοχή μαρμαράδες που ασχολούνταν με τη μαρμαρογλυπτική. Ωστόσο ο Χαλεπάς ζούσε απομονωμένος, είχε μόλις γυρίσει από το ψυχιατρείο, είχε στιγματιστεί τόσο ο ίδιος όσο και η οικογένειά του. Το υλικό που διέθετε για να δουλέψει ήταν πρωτίστως το σχέδιο, πάνω στα κατάστιχα της παλιάς επιχείρησης ή στους τοίχους του σπιτιού του.
Το δεύτερο υλικό ήταν ο πηλός. Θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως έναν ιδιόρρυθμο ερευνητή, τόσο μέσω του σχεδίου, με το οποίο δουλεύει πολύ επίμονα, όσο και μέσω του πηλού. Βέβαια πρέπει να τονίσουμε ότι πολύ μεγάλο μέρος του έργου του χάθηκε. Το υλικό του πηλού, εάν δεν διατηρηθεί σωστά, διαλύεται και είναι σίγουρο πως πολλά έργα χάθηκαν γιατί ήταν εκ των πραγμάτων αδύνατο να συντηρηθούν.
Οφείλουμε, ωστόσο, πολλά στον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο ο οποίος επισκέφθηκε τον Χαλεπά το 1922, αντιλήφθηκε τη σημασία του έργου του και φρόντισε να καλέσει τεχνίτες για να χύσουν σε γύψο ένα μέρος της παραγωγής του καλλιτέχνη. Έτσι έχουμε τα γύψινα εκμαγεία που βλέπουμε σε πολλές θεματικές στην έκθεση.
- Πώς λειτουργούν η δομή και η σύνθεση στη γλυπτική του Χαλεπά;
Το καταπληκτικό με τον Χαλέπα είναι ότι επενδύει στις σκέψεις του και στη θεωρία. Εργάζεται σαν ερευνητής πάνω στη γλυπτική και προσπαθεί να την εξελίξει. Το πρώτο που τον απασχολεί λοιπόν είναι η δομή του γλυπτού. Για τον Χαλεπά το γλυπτό είναι ένας οργανισμός που θα πρέπει να προσεγγίζεται κυκλικά και όχι από μία μόνο πλευρά. Πρόκειται για μία κεντρική σύνθεση που μας οδηγεί γύρω της, που έχει ενδιαφέρον από όλες τις πλευρές.
Είναι αυτό που ονομάζουμε περίοπτο έργο. Πρόκειται για έναν αρχαίο όρο, μια ιδιότητα που αντλεί ο Χαλεπάς από την αρχαία πλαστική. Αυτό θεωρεί ο ίδιος γνήσια γλυπτική και ουσία της γλυπτικής τέχνης. Έπειτα επιδιώκει να αποδεσμεύσει το έργο από οτιδήποτε θεωρεί περιττό. Δεν θέλει μια γλυπτική που να απλώνεται πάρα πολύ στον χώρο, αλλά χτίζει το γλυπτό στηρίζοντας κάθε μοτίβο το ένα πάνω στο άλλο.
Έτσι μας δίνει συχνά την αίσθηση του σύγχρονου και του μοντέρνου, αν σκεφτούμε τον κυβισμό ή τον κονστρουκτιβισμό που αναπτύσσονται με αντίστοιχες αρχές κατά την ίδια περίοδο. Δεν πιστεύω βέβαια ότι είναι δυνατόν να γνωρίζει τα ρεύματα αυτά. Ωστόσο, τα αγγίζει διότι έχει αντίστοιχους προβληματισμούς. Η έρευνά του τον οδηγεί σε κάποιο βαθμό στις ίδιες λύσεις που προτείνουν σύγχρονα ρεύματα της εποχής του.
- Πώς το τραύμα ενός δημιουργού με μια τόσο δύσκολη πορεία μετουσιώνεται σε τέχνη;
Ο Χαλεπάς είχε τεράστιο ταλέντο και δύναμη ψυχής ώστε να αφοσιωθεί και να επιμείνει σε αυτό που αγαπούσε. Ο ίδιος είχε συναίσθηση των δυνατοτήτων του, παρόλο που δεν περίμενε την αναγνώριση. Δεν είχε τα συνήθη κίνητρα ενός καλλιτέχνη.
Τα έργα του δεν παρουσιάζονταν στους ομότεχνούς του αλλά ούτε και στο ευρύτερο κοινό. Δεν γινόντουσαν γνωστά, δεν αγοράζονταν και δεν υπήρχε κανένα ενδιαφέρον για αυτά.
Επέμενε όμως, σαν τον επιστήμονα που θέλει να ανακαλύψει κάτι και μένει απόλυτα αφοσιωμένος στον στόχο του. Για αυτό και το έργο του Χαλεπά διακατέχεται από μια απίστευτη γνησιότητα, προκαλεί φοβερή συγκίνηση, γιατί δημιουργήθηκε από έναν άνθρωπο που έζησε και εργάστηκε σαν ασκητής της τέχνης.
-
Είναι ο Χαλεπάς ένας μοντέρνος έλληνας γλύπτης, με βάση την εποχή του και τις νεωτερικές του τάσεις, ή πρόκειται για έναν κλασικό καλλιτέχνη, με βάση τα θέματα που επιλέγει;
Εξαρτάται από το πώς θα προσλάβουμε τον κάθε όρο. Θα μπορούσαμε να του αποδώσουμε και τους δύο, αν προσδιορίζαμε ακριβώς το τι σημαίνουν. Ο Χαλεπάς θα χαρακτηριζόταν καλύτερα σύγχρονος και όχι μοντέρνος καλλιτέχνης. Δεν ακολουθεί τα μοντέρνα ρεύματα, αλλά ξέρει να ξεπερνάει τα εμπόδια, προτείνει λύσεις που τον κάνουν να ανήκει στην εποχή του. Είναι μοντέρνος με την έννοια του πρωτοπόρος. Όσον αφορά τον όρο κλασικός, θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε έτσι, αρκεί να μην μπερδέψουμε τον όρο με τον κλασικισμό ή με την έννοια του ακαδημαϊσμού. Πιο σωστός θα ήταν ο όρος διαχρονικός.
Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη ο οποίος είναι ο εαυτός του. Είναι πάρα πολύ δημιουργικός και κλασικός με την έννοια της διαχρονικότητας. Η δουλειά του έχει μία εξαιρετική ποιότητα που αναδύεται από την ίδια την προσωπικότητά του. Πιστεύω πως ο Χαλεπάς και το έργο του αντέχουν έως σήμερα ανάμεσα σε όλους τους άλλους σύγχρονούς του καλλιτέχνες, καθώς ήταν ένας πολύ σπουδαίος σχεδιαστής και γλύπτης έξω από συμβάσεις και όρια.
- Σχετικά με τις ποιότητες και τα χαρακτηριστικά του έργου του, ποια είναι η πιο σημαντική εντύπωση που φτάνει στον αποδέκτη;
Έχω συμμετάσχει σε όλες σχεδόν τις εκθέσεις που έγιναν για τον Χαλεπά από το 1989. Κάθε φορά αισθανόμουν ότι ανακαλύπτω και κάτι παραπάνω για τον καλλιτέχνη. Μετά λοιπόν από τόσα χρόνια έρευνας πάνω στο έργο του Χαλεπά, ένιωσα αυτή την έκθεση σαν πρόκληση. Δεν ήθελα να είναι μια επανάληψη των προηγούμενων εκθέσεων. Ήθελα να ανακαλύψουμε τι παραπάνω μπορεί να μας δώσει το έργο του.
Όταν τελειώσαμε και είδαμε όλη την έκθεση και το στήσιμό της, μου δημιουργήθηκε ξαφνικά η αίσθηση ότι έχω μπροστά μου έργα που πάνω απ’ όλα ήταν πολύ όμορφα. Ένιωσα σαν τον πιο απλό θεατή που, καθώς μπαίνει στον εκθεσιακό χώρο, αντικρίζει έργα απίστευτης ομορφιάς να διαδέχονται το ένα το άλλο. Ο κυκλικός τρόπος με τον οποίο προβάλλονται βοηθάει να αναδύεται μια τρυφερότητα, αγάπη και -ακόμη- η γενναιοδωρία του Χαλεπά. Είναι σαν μια τεράστια παρηγοριά.
Ο Χαλεπάς μας ανοίγει την καρδιά του με έναν πάρα πολύ εσωτερικό και τρυφερό τρόπο. Νομίζω ότι πετύχαμε να αγγίξουμε αυτό το στοιχείο μέσα στην έκθεση. Φαίνεται άλλωστε και από την ανταπόκριση των επισκεπτών. Ιδιαίτερη εντύπωση μου κάνει ο ενθουσιασμός των παιδιών, των σχολείων που επισκέπτονται την έκθεση. Γενικά έχουμε πλησιάσει έναν πολύ μεγάλο αριθμό επισκεπτών και έπονται και άλλοι.
- Ποιο είναι τελικά το σημαντικότερο μήνυμα που επιδιώκει να μεταδώσει στο κοινό η έκθεση;
Το έργο του Χαλεπά δεν είναι εύκολο. Χρειάζεται προσπάθεια για να το προσεγγίσει κανείς. Όταν όμως προσπεράσουμε το πρώτο στάδιο και αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε το «γιατί» και το «πώς» του καλλιτέχνη, νομίζω ότι το έργο μας αγγίζει βαθιά.
Ο Χαλεπάς είναι μια σπάνια περίπτωση. Δεν είναι τυχαίο ότι σε καμία από τις εκθέσεις που έγιναν για αυτόν δεν υπήρξε πρόβλημα επικοινωνίας. Ο κόσμος τιμάει πάντοτε το έργο του με την προσέλευσή του. Πιθανόν σε αυτό να συμβάλλει και η ιστορία του γλύπτη, μία ιστορία μοιραία και δύσκολη που μεταμορφώνεται ωστόσο σε μία ιστορία επιτυχίας. Διότι ο Χαλεπάς επανέρχεται σε μεγάλη ηλικία και συνεχίζει να δημιουργεί χωρίς γεροντικό στυλ, αλλά με εξυπνάδα και τόλμη. Δημιουργεί ένα υπέροχο ώριμο έργο. Αυτό είναι ένα τρομερά αισιόδοξο μήνυμα, ειδικά για τη δύσκολη εποχή που βιώνουμε.
Στα τελευταία 8 χρόνια της ζωής του δημιουργεί 40-50 νέα έργα. Είναι μια καταπληκτική περίπτωση καλλιτέχνη που αφού πέρασε απίστευτα δύσκολες καταστάσεις κατάφερε τελικά να μην καταστρέψει το ταλέντο του. Ας μην ξεχνάμε πως αρρώστησε ψυχικά ενώ ήταν πολύ νέος, στο απόγειο της δόξας του, μόλις είχε δημιουργήσει την Κοιμωμένη. Έπειτα χρειάστηκε να διακόψει για περίπου σαράντα ολόκληρα χρόνια. Και όμως επανήλθε.
-
Πώς προέκυψε η σύμπραξη του Τελλογλείου Ιδρύματος με το Onassis Culture;
Την έκθεση για τον Χαλεπά στο Τελλόγλειο την επιδιώκαμε πριν ακόμη αρχίσει η πανδημία. Είχαμε αρκετά νέα στοιχεία για το έργο του και εξετάζαμε το πώς θα μπορούσαμε να τα παρουσιάσουμε. Η μεγάλη αγορά από το Ίδρυμα Ωνάση ήταν μια ευτυχής συγκυρία. Είναι πολύ σημαντικό πως τα έργα της Συλλογής των ανιψιών του, της Ειρήνης και του Βασίλη Χαλεπά, έμειναν σε μεγάλο βαθμό ενωμένα και δεν πουλήθηκαν σε διάφορες ιδιωτικές συλλογές.
Η συγκεκριμένη συλλογή, αν και δεν είναι δημόσια, έχει τη δυνατότητα να ανοίγει στο κοινό και να καθιστά τα έργα κοινό κτήμα. Προσπαθήσαμε λοιπόν να συμπληρώσουμε τη συλλογή αυτή με ό,τι άλλο διαθέταμε εμείς ως Τελλόγλειο Ίδρυμα αλλά και με έργα από άλλες σημαντικές συλλογές (Εθνική Πινακοθήκη, μουσεία της Τήνου, συλλέκτες). Το σημαντικό είναι πως τα έργα αυτά μας διηγούνται την ιστορία του ηλικιωμένου πια γλύπτη που έρχεται στην Αθήνα και αρχίζει να ζει πάλι με θαλπωρή και φροντίδα. Αν δεν του είχε δοθεί αυτή η δυνατότητα δεν θα είχαμε σήμερα τον ώριμο Χαλεπά της τελευταία περιόδου. Όλα αυτά τα έργα λοιπόν βρέθηκαν και συγκεντρώθηκαν. Ταυτόχρονα είναι σημαντικό το υλικό που έχουμε από την περίοδο της Τήνου, τα κατάστιχα και τα σχέδια.
-
Πρόσφατα ανακοινώθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης με τίτλο «Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου: στα ίχνη του Γιανούλη». Πώς προέκυψε το δεύτερο αυτό τμήμα και πώς σχετίζεται με την κύρια έκθεση;
Στις 6 Μαΐου θα εγκαινιαστεί ένα δεύτερο κομμάτι της έκθεσης. Στο κομμάτι αυτό θα παρουσιάζεται το έργο της Κατερίνας Χαλεπά, της ανιψιάς του καλλιτέχνη η οποία ακολούθησε την τέχνη της γλυπτικής. Πρόκειται για μία γυναίκα γλύπτρια η οποία, σε αντίθεση με τον παππού της, εργάστηκε σε μεγάλη κλίματα και δημιούργησε μνημειακά έργα. Το μεγαλύτερο μέρος των έργων της έχει στηθεί σε δημόσιους χώρους. Επηρεάστηκε φυσικά από τον παππού της αλλά ακολούθησε τον δικό της προσωπικό δρόμο.
Η Κατερίνα Χαλεπά φρόντισε πραγματικά για τη διάσωση του αρχείου και του έργου του Χαλεπά. Έφυγε από τη ζωή το 2004, ενώ σήμερα το έργο της μας το δάνεισε ο εγγονός της, όπου μαζί με γλυπτά της περιλαμβάνονται γλυπτά, σχέδια και πλούσιο αρχειακό υλικό για τον Γιανούλη. Έτσι, η έκθεση αυτή συμπληρώνει και επεκτείνει σε κάποιο βαθμό το Δούναι και Λαβείν στο ισόγειο του Ιδρύματος.
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
