«Το βαλς του αποχαιρετισμού» Μίλαν Κούντερα | Παρουσίαση – Κριτική Αγγέλα Μάντζιου
Μελαγχολικό και φθινοπωρινής αίσθησης «Το βαλς του αποχαιρετισμού», γραμμένο ως επίλογος- αποχαιρετισμός μιας χώρας, μιας εποχής, μιας ταυτότητας.
Η εικόνα ανοίγει σε μία επαρχιακή ορεινή λουτρόπολη. Εκεί καταφεύγουν -κυρίως- γυναίκες με κάποιο πρόβλημα γονιμότητας. Αναζητούν θεραπεία στην ιαματική πηγή. Αφήνονται στην επιστημονική έμπειρη γνώση ενός γιατρού και στην φροντίδα του νοσηλευτικού προσωπικού. Το πρώτο πρόσωπο της ιστορίας είναι η νεαρή Ρούζενα. Είναι νοσοκόμα. Στο ωράριο εργασίας της, προσέχει τις γυναίκες ασθενείς κατά την είσοδο στην πισίνα του κέντρου και κατά την έξοδό τους από αυτήν. Η κοπέλα είναι έγκυος. Ανακοινώνει την είδηση από το τηλέφωνο σε έναν άνδρα. Τον γνώρισε στην λουτρόπολη πριν δύο μήνες σε μια συναυλία. Συναντήθηκε μαζί του στην γιορτή που ακολούθησε μετά το κοντσέρτο του και πέρασαν μαζί μία νύχτα.
Εκείνος, ονομάζεται Κλίμα. Είναι ένας διάσημος τρομπετίστας από την πρωτεύουσα. Στο άκουσμα αυτής της είδησης, παγώνει και αρνείται το γεγονός. Συζητώντας με τους συνεργάτες του μουσικούς, σκέφτεται τρόπους ώστε να πείσει την κοπέλα να κάνει έκτρωση. Αποφασίζει να πάει να την συναντήσει και να ζητήσει συμβουλές από τον γιατρό του κέντρου και από τον έμπειρο φίλο του, έναν ηλικιωμένο τσέχικης καταγωγής. Βρίσκει μια εύσχημη δικαιολογία για να καθησυχάσει την σύζυγό του Κάμιλα, η οποία είναι καχύποπτη απέναντί του και ζηλεύει. Στην λουτρόπολη βρίσκεται ένας πλούσιος Αμερικανός, με καρδιολογικά προβλήματα. Τον κουράρει ο γιατρός Σκρέτα.
Στο κάδρο μπαίνει και ο νεαρός Φράντισεκ που αγαπάει την Ρούζενα και την κατασκοπεύει, φοβούμενος για την αλήθεια -και την εξέλιξη- των συναισθημάτων της απέναντί του. Υπάρχουν ακόμη οι συναδέλφισσες και φίλες της Ρούζενα, το ανώνυμο πλήθος των γυναικών, ο θυρωρός, διάφοροι επισκέπτες, μαγαζάτορες αλλά και κάποιοι συνταξιούχοι, ανάμεσά τους κι ο πατέρας της Ρούζενα, επιφορτισμένοι με την τήρηση και εφαρμογή ειδικών κανόνων στην περιοχή(επιτήρηση, καθαριότητα, απαγόρευση σκυλιών). Αυτοί αποτελούν μια ομάδα ανθρώπων που λειτουργούν ως κομπάρσοι της ιστορίας, ένα ενδεικτικό ετερόκλητο πλήθος κοινωνικών συμπεριφορών και γνωμών.
Ένα άλλο πρόσωπο είναι ο Γιάκουμπ, ο οποίος έλαβε άδεια εξόδου από την χώρα και έρχεται στην μικρή πόλη για να αποχαιρετήσει κάποια πρόσωπα πριν από το ταξίδι της αναχώρησης. Γνωρίζει τον γιατρό και θέλει αποχαιρετώντας τον να του επιστρέψει ένα χάπι με δηλητήριο, το οποίο κάποτε είχε ζητήσει από φίλους και μόνον εκείνος ανταποκρίθηκε. Τώρα σκέφτεται πως δεν το χρειάζεται εφόσον φεύγει στο εξωτερικό. Θέλει να αποχαιρετήσει και την Όλγα, την κόρη ενός φίλου του, ο οποίος κάποτε τον κατέδωσε ως εχθρό της πατρίδας. Καταδικάστηκε έτσι σε θάνατο, όμως στο τέλος ο ίδιος γλιτώνει αλλά ο πατέρας της Όλγας πεθαίνει, κατηγορούμενος για τους ίδιους λόγους. Από τότε αναλαμβάνει την φροντίδα της.
Σ’ αυτήν θα δείξει το μοιραίο χάπι τυλιγμένο σε τσιγαρόχαρτο. Αυτό το χάπι θα το τοποθετήσει, σχεδόν παρορμητικά, σε ένα φιαλίδιο με ηρεμιστικά, το οποίο η Ρούζενα ξεχνάει στο τραπέζι του εστιατορίου ύστερα από μια έντονη συζήτηση με τον Κλίμα. Την σκηνή παρακολουθεί από έξω, κοιτάζοντας από ένα παράθυρο, ο νεαρός φίλος της κοπέλας. Ο Γιάκουμπ παρακολουθεί την σκηνή του διαπληκτισμού από μικρή απόσταση, αφού βρίσκεται μέσα στην αίθουσα. Εκείνος ρίχνει μέσα στο διάφανο μπουκαλάκι το μπλε χάπι.
Προηγουμένως έχει διασταυρωθεί τυχαία μαζί της. Όταν εκείνη επιστρέφει να το πάρει, αρνείται να της το δώσει αλλά τον αιφνιδιάζει και το αρπάζει βίαια. Από το σημείο αυτό, τα γεγονότα εξελίσσονται γρήγορα, ψευδαισθητικά και μοιραία. Ο Γιάκουμπ αποτυγχάνει να συναντήσει την Ρούζενα αποτρέποντας μια αναπότρεπτη πράξη-ενέργεια που φοβάται. Προς στιγμήν αναθαρρεί, αμφιβάλλει. Αναχωρεί για τα σύνορα. Η Ρούζενα δέχεται να κάνει έκτρωση και ορίζεται το ραντεβού της επέμβασης με την υπογραφή-ομολογία πατρότητας του τρομπετίστα στην επιτροπή ενώπιον του γιατρού.
Ο νεαρός κάνει μια σκηνή εκλιπαρώντας την κοπέλα να μείνει μαζί του κρατώντας το παιδί, αδιαφορώντας για την ταυτοποίηση της πατρότητας και εκείνη πάνω στην σύγχυση παίρνει το μοιραίο χάπι. Η ιστορία βρίσκει τον επιθεωρητή να εξετάζει επιπόλαια τα στοιχεία του θανάτου καταλήγοντας στο πόρισμα της αυτοχειρίας, παρά την εμμονή του Μπέρτλεφ περί δολοφονίας. Η Όλγα συσχετίζει το χρώμα του χαπιού, αντιλαμβάνεται την αλήθεια αλλά σιωπά. Ο φίλος της βρίσκεται ήδη μακριά. Οι Κλίμα επιστρέφουν στην πρωτεύουσα και ο γιατρός με τον φίλο του πηγαίνουν στον σταθμό για να παραλάβουν τις συζύγους τους, φλυαρώντας ανέμελα.
Η ιστορία ξεδιπλώνεται σιγά σιγά με αφηγηματικές τομές και μια επίταση αγωνίας για την έκβαση. Τα πρόσωπα συζητούν μεταξύ τους και ανακύπτουν πλευρές του χαρακτήρα τους που αποκαλύπτουν αντιφάσεις, ρωγμές και κενά. Συντάσσονται συνειδητά ενάντια σε οτιδήποτε δηλώνουν ότι απεχθάνονται και άλλες φορές ασυναίσθητα υποστηρίζουν σθεναρά αυτό που απεχθάνονται. Υπάρχει διάσταση λόγων και πράξεων, υπάρχει όμως και κάποια συνάφεια τύχης και πεπρωμένου. Έτσι φαίνονται οι αδυναμίες και τα πάθη, οι εξαρτήσεις, οι ιδιορρυθμίες, οι πεισματικές εμμονές και άλλα χαρακτηρολογικά στοιχεία.
Η δράση εκτυλίσσεται σε πέντε ημέρες. Σε κάθε ημέρα αντιστοιχούν διάφορες σκηνές-επεισόδια, τα οποία παρουσιάζονται σε σύντομα αριθμημένα κεφάλαια.
Στην ροή της αφήγησης υπάρχουν παρεκβάσεις και παρεμβολές σοβαρών και καθημερινών συζητήσεων, καθώς και παραθέσεις στοιχείων, πληροφοριών και συγκρίσεων. Οι σκηνές στήνονται με κινηματογραφική αίσθηση. Ο συγγραφέας έχει διακριτική σχεδόν αόρατη παρουσία, αφού παρεμβαίνει με την ιδιότητά του μόνο σε κάποια σημεία της αφήγησης και οι σχετικές σκέψεις για τον κόσμο και τους μυθιστορηματικούς ήρωές του, είναι σε παρένθεση.
Τα θέματα που θίγονται είναι πολλά: έρωτας, Ιστορία και πολιτική, γραφειοκρατία, ηθική, τέχνη, θρησκεία, αισθητική, ήθη, ιδεολογίες, συμπεριφορές, σχέσεις, μύθοι, βεβαιότητες, διαψεύσεις, ελπίδες, ομορφιά, εκδίκηση, δικαιοσύνη, πίστη, αφοσίωση, ζήλεια, ιδανικά, φιλία, ελευθερία.
Η πολιτική ορθότητα, η εξουσία, ο φόβος, η επιθυμία, η πατρότητα-μητρότητα, η έκθεση στο βλέμμα των άλλων, τα κίνητρα, η άγνοια, είναι βασικοί άξονες του στοχασμού του συγγραφέα, ο οποίος πλέκει τα νήματα ζωής και σχέσεων των προσώπων που επιλέγει, προκειμένου να μελετήσει τις αντιδράσεις στα διλήμματα που τους απασχολούν και στα ερωτήματα που τίθενται στις ζωές τους. Στα επί μέρους θέματα, σχολιάζονται το τυχαίο, οι αυτόματες αντιδράσεις, οι ατελέσφορες κινήσεις, οι αποφάσεις, οι διαθέσεις, τα αισθήματα, οι μικρές ανατροπές σε κάποιες παγιωμένες καταστάσεις.
Αυτοί οι κύκλοι ανοίγουν το πεδίο προβληματισμού του μυθιστοριογράφου, αποκαλύπτοντας έναν οξυδερκή και προφητικό παρατηρητή καθώς και έναν πολυεπίπεδο φιλοσοφικό στοχασμό θεώρησης του κόσμου.
Υπάρχει ένα ευδιάκριτο -αν και υπόγειο- σαρκαστικό και θλιμμένο πικρό χιούμορ και ασκείται κριτική για καίρια ζητήματα πολιτικής που ορίζουν μια γκροτέσκα πτυχή της πραγματικότητας όπως αντανακλά στις ζωές των ανθρώπων.
Οι τύποι των ανθρώπων που αναφαίνονται δεν είναι ούτε απόλυτα κακοί, ούτε απόλυτα καλοί. Είναι τρωτοί και μοιάζουν θύτες και θύματα ταυτόχρονα. Φλυαρούν και εκφράζουν αισθήματα και απόψεις, όμως έχουν κρυμμένες διαθέσεις και τρέφουν μυστικά. Το παρελθόν είναι κυρίαρχο και η βαριά σκιά του πέφτει πάνω στα πρόσωπα και στις ζωές τους, καθορίζοντας τον στενό ορίζοντα του μέλλοντος.
Τα σχήματα των σχέσεων είναι πολυδαίδαλα και τα νήματα που δένουν τις ζωές τους συμπλέκονται σε αταβιστικές συνδέσεις και αντιδραστικές αποκοπές. Μέσα από τα σχήματα των δεσμών αυτών, διαγράφεται το κοινωνικό πλαίσιο και φαίνονται καθαρά οι πολιτικο-οικονομικές συνθήκες της ζωής αυτών των ανθρώπων.
Τα πρόσωπα αυτά σκέπτονται την φυγή ή την αλλαγή της κατάστασης στην οποία ζουν. Η Ρούζενα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο εραστές. Προτιμάει αυτόν που φαντασιώνεται ως μέσον ανέλιξης και αλλαγής τρόπου ζωής, στο βήμα μετακίνησης από την επαρχία στην πρωτεύουσα. Ο Γιάκουμπ είναι καθηγητής. Ετοιμάζεται να εγκατασταθεί στο εξωτερικό και να αποχαιρετήσει την μέχρι τώρα ζωή του, χάνοντας φίλους, παρελθόν, πατρίδα.
Η Όλγα επιθυμεί και κάνει πράξη μια ερωτική φαντασίωση ταμπού, καταλύοντας μια φυσική τάξη ρόλων. Η κατάκτησή της έχει μια λάμψη αλαζονείας στην έπαρση της νεανικής ορμής και φέρει μια σκιά απογοήτευσης στον πατέρα-εραστή, τον Γιάκουμπ. Ο Κλίμα θέλει να ξεφύγει αν και φοβάται να ανοιχτεί στον κόσμο. Το επιχειρεί μέσα από ερωτικές περιπέτειες, επιστρέφοντας κάθε φορά στην συζυγική εστία και στο εξεταστικό βλέμμα της Κάμιλα.
Η κυρία Κλίμα, ζώντας στην σκιά του συζύγου της, είναι εγκλωβισμένη στην σαγήνη της ζηλότυπης εξάρτησης αν και στο τέλος ανακτά το σθένος της αυτοκυριαρχίας και της αυτοπεποίθησης, αντιλαμβανόμενη το δηλωτικό βλέμμα θαυμασμού των άλλων, εξ αιτίας της ομορφιάς της. Ο γιατρός Σκρέτα εφαρμόζει, στο όνομα της επιστημονικής ιδιότητας, παράξενες μεθόδους ευγονικής, εγχέοντας το σπέρμα του σε γυναίκες άγονες. Ονειρεύεται ταξίδια και προσδοκά σε έναν πιο πλούσιο και ελεύθερο τρόπο ζωής, στοχεύοντας στο αίτημα υιοθεσίας που απευθύνει τελικώς και ύστερα από σκέψη στον φίλο του Μπέρτλεφ, λαμβάνοντας θετική απάντηση.
Ο Μπέρτλεφ, ο ηλικιωμένος Αμερικανός, ζει περιστασιακά στην λουτρόπολη και περιμένει την γυναίκα του με το παιδί τους. Επιστρέφει κάθε φορά στον γενέθλιο τόπο, ρίζα καταγωγής των γονιών του, απολαμβάνοντας στην ηρεμία της φύσης, την ευζωΐα και την απόλαυση των συζητήσεων. Είναι ο μόνος που επιθυμεί να παρατείνει την διαμονή στον τόπο αυτόν. Η ματιά του είναι ανάλαφρη. Μιλάει με ξενική προφορά την γλώσσα των γονιών του, έχει ανατραφεί σε διαφορετική χωροχρονική συνθήκη και οι άλλοι τον βλέπουν ως ξένο. Είναι ξένος και ταυτόχρονα ο πιο καλά προσαρμοσμένος στο περιβάλλον του τόπου. Αγαπά την ζωή και την τέχνη. Αναζητά την ομορφιά. Χαίρεται χωρίς βαριές σκέψεις.
Το φυσικό τοπίο ως σκηνικό είναι ιδιαίτερο, όπως περιγράφεται (πηγές, δάση, λουλούδια).
Ταυτόχρονα το τοπίο, αλλού, δίνεται ως αντεστραμμένη εικόνα και μοιάζει εγκαταλειμμένο (εικόνα χωριού στα σύνορα). Τα κτίρια έχουν ενδεικτικά ονόματα: το σπίτι του λαού, η Εστία Καρλ Μαρξ, το εστιατόριο Σλάβια, το αρτ νουβώ ξενοδοχείο, ονομάζεται, Ρίτσμοντ. Σ’ αυτό το τοπίο βασιλεύει η άγνοια, η τυφλότητα, η άρνηση ομορφιάς και τέχνης, η εκδίκηση, οι άξεστοι τρόποι, η ζήλεια, οι στείρες ιδέες, η προδοσία, η αθωότητα, η ευφυία, η απομάγευση.
«Το Βαλς του αποχαιρετισμού», έργο του 1971-1972, μυθιστόρημα γραμμένο στα Τσέχικα, εκδόθηκε στην Γαλλία το 1976. Με το έργο αυτό κλείνει ο κύκλος των μυθιστορημάτων που ο συγγραφέας Μίλαν Κούντερα έγραψε στην Πράγα, (Το αστείο, Γελοίοι έρωτες, Η ζωή είναι αλλού, Tο βαλς του αποχαιρετισμού). Ύστερα εγκαταστάθηκε στην Γαλλία και έγραψε τα επόμενα έργα, αρχικά στα Τσέχικα και κατόπιν στα Γαλλικά.
Αποσπάσματα
«Ήταν σαν να υποχώρησαν ξαφνικά οι όχθες ενός ποταμού και το νερό ξεχύθηκε στην πεδιάδα. Είχε καιρό να νιώσει τέτοια θλίψη ο Γιάκουμπ. Χρόνια. …και σκέφτηκε πόσο λίγο και πόσο άσχημα την αγάπησε τη χώρα αυτή, κι ένιωσε θλίψη γι’ αυτή την άσχημη και αποτυχημένη αγάπη». Σελ. 264 [ 22 ΗΜΕΡΑ ΠΕΜΠΤΗ]
«(Ναι, τη στιγμή αυτή ο Φράντισεκ και η Κάμιλα εκτοξεύονται στο διάστημα της ιστορίας μας σαν δυο τυφλοί πύραυλοι που τους κατευθύνει εξ αποστάσεως η τυφλή ζήλεια -αλλά πώς μπορεί να κατευθύνει οτιδήποτε η τυφλότητα;)». Σελ.168 [11 ΗΜΕΡΑ ΤΕΤΑΡΤΗ]
«Η Όλγα ήταν δηλαδή από εκείνες τις σύγχρονες γυναίκες που τους αρέσει να διχάζονται: σε πρόσωπο που ζει και σε πρόσωπο που παρατηρεί». Σελ.88[3 ΗΜΕΡΑ ΤΡΙΤΗ]
«Εγώ μόνο τα αστυνομικά σκυλιά και τα κυνηγόσκυλα δέχομαι» είπε ο πατέρας. Και δεν τους καταλαβαίνω αυτούς που έχουν σκυλιά μες στο σπίτι. Σε λίγο οι γυναίκες θα πάψουν να κάνουν παιδιά και οι κούνιες των μωρών θα γεμίσουν κανίς!». «Από παιδί ένιωθε απέχθεια για τον πατέρα της, με τα κηρύγματά του και με τις διαταγές του. Λαχταρούσε έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι θα μιλούσαν άλλη γλώσσα από κείνον». Σελ. 56-57 [7 ΗΜΕΡΑ ΔΕΥΤΕΡΗ]
«…(η γυναίκα του του θύμιζε πάντοτε χορδή μουσικού οργάνου, της έλεγε πως έχει την «ψυχή μιας χορδής») είδε ξαφνικά, για μια μόνο στιγμή, όλη την ουσία της ύπαρξής της. Ναι, του τύχαινε καμιά φορά (κάτι θαυματουργές στιγμές) να συλλαμβάνει ξαφνικά, μέσα σε μια της κίνηση ή μια χειρονομία, όλη την ιστορία του κορμιού ή της ψυχής της. Ήταν στιγμές απόλυτης διαύγειας και απόλυτης συγκίνησης μαζί ·». «Αλλά αυτό το πνιγηρό αίσθημα αγάπης ήταν μια αδύναμη, στιγμιαία λάμψη, γιατί το μυαλό του είχε πλημμυρίσει ολόκληρο αγωνία και τρόμο. Ήταν ξαπλωμένος πλάι στην Κάμιλα, ήξερε πως την αγαπάει απέραντα, αλλά πνευματικά ήταν απών. Της χάιδεψε το πρόσωπο, σαν να τη χάιδευε από ανυπολόγιστη απόσταση εκατοντάδων χιλιομέτρων». Σελ. 30 -31 [9 ΗΜΕΡΑ ΠΡΩΤΗ]
«Θα σου πω την πιο θλιβερή ανακάλυψη της ζωής μου: αυτοί που διώχθηκαν δεν είναι καλύτερο απ’ τους διώκτες. Μπορώ κάλλιστα να φανταστώ αντεστραμμένους τους ρόλους. Εσύ μπορεί σ’ αυτήν τη λογική να βλέπεις την επιθυμία να μετατεθεί η ευθύνη του πατέρα σου σ’ εκείνον που έπλασε τον άνθρωπο έτσι όπως είναι. Και μπορεί να σου κάνει καλό που το βλέπεις έτσι. Γιατί, άμα φτάνει κανείς στο συμπέρασμα πως δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον ένοχο και το θύμα, σημαίνει πως εγκαταλείπει κάθε ελπίδα. Κι αυτό λέγεται κόλαση, μικρή μου». Σελ.95-96 [4 ΗΜΕΡΑ ΤΡΙΤΗ]
«Αλλά τι ήξερε από την εποχή εκείνη η Ρούζενα, που προχωρούσε στη ζωή πάνω στο στενό γεφυράκι του παρόντος, στερημένη από οποιαδήποτε ιστορική μνήμη;». Σελ.176[14 ΗΜΕΡΑ ΤΕΤΑΡΤΗ]
«Χτες ακόμα νόμιζε πως η στιγμή αυτή θα ‘ταν στιγμή ανακούφισης. Πως θα ‘φευγε από δω όλο χαρά. Πως θ’ άφηνε έναν τόπο όπου γεννήθηκε από λάθος και όπου στην πραγματικότητα δεν τον ένιωθε σπίτι του. Αλλά τη στιγμή αυτή ήξερε πως αφήνει τη μοναδική του πατρίδα και πως άλλη δεν έχει». Σελ.265[22 ΗΜΕΡΑ ΠΕΜΠΤΗ]
«Το βαλς του αποχαιρετισμού»
Μίλαν Κούντερα
ISBN13 9789600512816
Εκδότης ΕΣΤΙΑ
Σειρά
Χρονολογία Έκδοσης Ιούλιος 2009
Αριθμός σελίδων 272
Διαστάσεις 21×14
Μετάφραση ΧΑΡΗΣ Η. ΓΙΑΝΝΗΣ
Επιμέλεια ΣΩΖΟΥ ΜΙΜΙΚΑ
Συγγραφέας/Δημιουργός (Ελληνικά) ΚΟΥΝΤΕΡΑ ΜΙΛΑΝ
«Το βαλς του αποχαιρετισμού» Μίλαν Κούντερα | Παρουσίαση – Κριτική Αγγέλα Μάντζιου
σχετικά νέα
Διαβάστε όλα τα τελευταία νέα | Ενημερωθείτε
