Ιατρική και Μεσαίωνας

Φέρνοντας στο νου μας την έννοια της ιατρικής κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, μας έρχονται εικόνες από ανόητες θεραπείες και περίεργες θρησκευτικοθεραπευτικές τελετουργίες. Πράγματι, πολλές θεραπείες από τον Μεσαίωνα, σήμερα ακούγονται εντελώς γελοίες ˙ σκεφτείτε π.χ. μια λίστα με θεραπείες, που γράφτηκε γύρω στο 800 μ.Χ., που προέρχονται από έναν αποκεφαλισμένο γύπα. Η ανάμειξη του εγκεφάλου του με λάδι και η εισαγωγή του στη μύτη θεωρήθηκε ότι θεραπεύει τον πονοκέφαλο, όπως επίσης ότι το τύλιγμα της καρδιάς του με δέρμα λύκου χρησίμευε ως φυλαχτό ενάντια στην δαιμονική κατοχή.

Πρόκειται για μια περίοδο που μπορεί να στέκεται ως άβυσσος, από την οποία ωστόσο απελευθερώθηκαν πάρα πολλοί φωτισμένοι στοχαστές. Πρόσφατη έρευνα στρέφεται κατά της απεικόνισης του πρώιμου Μεσαίωνα ως περιόδου αδαούς και δεισιδαίμονας, υποστηρίζοντας ότι υπήρχε συνέπεια και ορθολογισμός στις θεραπευτικές πρακτικές εκείνη την εποχή. Με άλλα λόγια, από το 400 μ.Χ. έως το 1000 μ.Χ., υπήρξαν κοινωνίες που ανέπτυξαν την ιατρική που έβλεπε π.χ. τον γύπα ως ένα συστατικό μιας ευρύτερης σειράς νόμιμων θεραπειών˙ έτσι, προκειμένου να αναγνωριστεί η πρόοδος στην ιατρική της σκοτεινής αυτής εποχής, είναι απαραίτητο να δούμε τα μοτίβα που οδήγησαν έναν μεσαιωνικό γραφέα να αντιγράψει ένα σύνολο συνταγών χρησιμοποιώντας όργανα γύπα.

Η κύρια καινοτομία της συγκεκριμένης εποχής ήταν η άρθρωση μιας ιατρικής φιλοσοφίας, η οποία επικύρωνε τη χειραγώγηση του φυσικού κόσμου, καθότι ήταν θρησκευτικό καθήκον η ορθολογική προστασία της υγείας του σώματος. Τα ονόματα των κλασικών ιατρικών καινοτόμων, όπως του Ιπποκράτη και του Γαληνού, ήταν πολύ γνωστά στον πρώιμο Μεσαίωνα, αλλά λίγα από τα κείμενά τους ήταν σε κυκλοφορία πριν από τον 13ο αιώνα. Οι περισσότερες πνευματικές δραστηριότητες στη βόρεια Ευρώπη γίνονταν μέσα σε μοναστήρια, όπου η πλειονότητα των σωζόμενων ιατρικών συγγραμμάτων από εκείνη την εποχή γράφονταν, διαβάζονταν, συζητούνταν και πιθανότατα τέθηκαν σε εφαρμογή. Οι μελετητές υποθέτουν ότι η θρησκευτική δεισιδαιμονία είχε κατακλύσει την επιστημονική παρόρμηση καθώς και ότι η εκκλησία υπαγόρευε αυτό που αποτελούσε νόμιμη θεραπεία, δηλαδή, προσευχή, χρίσμα με ιερό λάδι, θαύματα των αγίων και μετάνοια για την αμαρτία. Όμως, η «ανθρώπινη ιατρική» – ένας όρος που επιβεβαιώνει την ανθρώπινη δράση στην ανακάλυψη θεραπειών από τη φύση – εμφανίστηκε στους σκοτεινούς αιώνες του Μεσαίωνα. Ως όρος λοιπόν εμφανίζεται ξανά και ξανά σε ένα κείμενο που έγραψαν μοναχοί στο μοναστήρι του Lorsch της Γερμανίας γύρω στο 800 μ.Χ. για να υπερασπιστούν την αρχαία ελληνική ιατρική μάθηση: το κείμενο επιμένει ότι η ιπποκρατική ιατρική είχε εντολή από τον Θεό και ότι οι γιατροί ενεργούν ως θεϊκοί παράγοντες για την προαγωγή της υγείας. Πάντως, μια σημαντική καινοτομία εκείνης της εποχής ήταν η δημιουργική σύνθεση της χριστιανικής ορθοδοξίας με μια αυξανόμενη πίστη στη σημασία της πρόληψης ασθενειών!

Η δημιουργία ενός πνευματικού πλαισίου για την ιατρική μελέτη ήταν ένα επίτευγμα των αρχαίων μελετητών του Μεσαίωνα. Οι γιατροί αντιμετώπιζαν τον κίνδυνο να συγκεντρωθούν μαζί με όσους ασχολούνταν με τα μάγια και την παγανιστική λαογραφία, μια πραγματική πιθανότητα δεδομένου ότι οι άνδρες που συνέθεσαν τον ελληνικό ιατρικό κανόνα ήταν οι ίδιοι ειδωλολάτρες. Οι πρώιμοι μεσαιωνικοί γραφείς που ήταν υπεύθυνοι για την παραγωγή των ιατρικών βιβλίων της εποχής τους δημιούργησαν ισχυρά επιχειρήματα σχετικά με το σεβασμό και την ευσέβεια του γιατρού. Τα επιχειρήματά τους εκδηλώνονται σε εικονογραφήσεις που αγίασαν τον άνθρωπο-γιατρό θέτοντάς τον παράλληλα με τον Χριστό. Αυτός ο αγιασμός ήταν ένα κρίσιμο βήμα για να συμπεριλάβουν την ιατρική στα πρώτα πανεπιστήμια που ιδρύθηκαν γύρω στο 1200 στην Ευρώπη. Με αυτό τον τρόπο ξεκίνησε η αδειοδότηση των θεραπευτών: η ελίτ “phisici” – η ρίζα της αγγλικής λέξης “physician” – εκπαιδεύτηκε στο πανεπιστήμιο, μαζί με εμπειρικούς επαγγελματίες, όπως χειρουργούς, βοτανολόγους και γυναίκες θεραπευτές που διεκδίκησαν μια μοναδική εξουσία για τη θεραπεία γυναικολογικών παθήσεων.

Σήμερα, ο θρησκευτικός δογματισμός συχνά ταυτίζεται με διστακτικότητα εμβολίων και αντίσταση σε βασικές επιστημονικές αλήθειες, όπως η Εξέλιξη. Αλλά οι βαθύτατα θρησκευόμενοι στοχαστές του παρελθόντος έβλεπαν την ορθολογική ιατρική ως έκφραση πίστης, όχι ως κάτι που την έθετε σε κίνδυνο. Οι βοτανικές θεραπείες γράφτηκαν στο περιθώριο των πρώιμων μεσαιωνικών έργων σχετικά με τη θεολογία, την ιστορία, τα εκκλησιαστικά μυστήρια και άλλα. Αυτό υποδηλώνει ότι οι ιδιοκτήτες βιβλίων εκτιμούσαν αυτές τις γνώσεις και ότι οι άνθρωποι όλων των τάξεων αντάλλαζαν ενεργά συνταγές και θεραπείες από στόμα σε στόμα προτού γράψουν τις πιο χρήσιμες. Αν και ο Μεσαίωνας είναι μια περίοδος από την οποία δεν σώζονται ιστορικά περιστατικών, μπορούμε ακόμα να σχηματίσουμε μια εικόνα μιας συνήθης συνάντησης για θεραπεία. Τα κείμενα εκείνης της περιόδου τονίζουν την ανάγκη για τον γιατρό να είναι καλά σπουδαγμένος, συμπεριλαμβανομένου του να είναι επίσης καλά διαβασμένος στη φιλοσοφία, τη λογική, την αριθμητική και την αστρονομία. Αυτή η γνώση έδωσε τη δυνατότητα στους θεραπευτές να τοποθετήσουν τις παρατηρήσεις τους για άρρωστα σώματα μέσα στους κανόνες που διέπουν τις συνεχείς μεταμορφώσεις της φύσης.

Δεν υπήρχε τρόπος να αντιληφθεί κανείς την εσωτερική κατάσταση του σώματος μέσω της τότε τεχνολογίας, οπότε οι θεραπευτές έπρεπε να είναι εξαιρετικοί ακροατές και παρατηρητές. Προσπάθησαν να ταιριάξουν την περιγραφή της ταλαιπωρίας του ασθενούς με σημεία που εκδηλώνονταν εξωτερικά στο σώμα. Το εσωτερικό της σάρκας δεν φαινόταν, αλλά τα υγρά που απέκκρινε το σώμα –ιδρώτας, ούρα, αίμα της περιόδου, βλέννα, έμετος και κόπρανα– μετέφεραν μηνύματα για αυτό το αόρατο βασίλειο προς τα έξω. Η διάγνωση και η πρόγνωση του γιατρού βασίστηκαν στην ανάγνωση αυτών των εκκριμάτων εκτός από την αίσθηση ανεπαίσθητων αλλαγών στον παλμό. Οι μεσαιωνικοί άνθρωποι ήταν λεπτομερείς ερευνητές του φυσικού κόσμου και πίστευαν ότι οι δυνάμεις που διαμόρφωσαν το τοπίο και τα αστέρια, οι ίδιες λειτουργούσαν μέσα σε σώματα που σχηματίζονταν από τα ίδια τέσσερα στοιχεία: της γης, του νερού, του αέρα και της φωτιάς. Επομένως, όπως η αύξηση και η μείωση του φεγγαριού κινούσε τις παλίρροιες του ωκεανού, το ίδιο έκανε και το χιούμορ μέσα στο σώμα, με το να μεγαλώνει και να μειώνεται. Ακόμη, ο τρόπος με τον οποίο οι εποχές μαράζανε τις καλλιέργειες ή προκαλούσαν τη ροή του χυμού των δέντρων μπορεί να εκδηλωθεί στο σώμα ως κίτρινη χολή που φουσκώνει το καλοκαίρι και ως κρύο, υγρό φλέγμα που στάζει το χειμώνα. Ακριβώς όπως τα φρούτα και τα κρέατα που έμεναν ανέγγιχτα, άρχιζαν να σαπίζουν, έτσι και τα κατακάθια και το άπεπτο υλικό μέσα στο σώμα γινόντουσαν δηλητηριώδη αν δεν αποβληθούν. Το στάσιμο νερό σε λίμνες παρήγαγε λάσπη και μυρωδιά, άρα το ίδιο και τα υγρά που κάθονταν στάσιμα στα αγγεία του σώματος θεωρήθηκαν ως τόποι αναπαραγωγής διεφθαρμένων ατμών.

Σύμφωνα με αυτή τη λογική, η υγεία εξαρτιόταν πάνω απ’ όλα από τη διατήρηση της σχέσης του σώματος με το φυσικό περιβάλλον και τη διασφάλιση ότι οι ουσίες περνούσαν από τους κατάλληλους μετασχηματισμούς τους, είτε πρόκειται για τροφή που μετατρέπεται σε χιούμορ, διαχέεται αίμα σε όλο το σώμα ή περίσσεια υγρών και αποβλήτων που φεύγουν από το σώμα. Η αιμορραγία ήταν μια ορθολογική θεραπεία γιατί μπορούσε να βοηθήσει στην εξισορρόπηση των υγρών και στην απομάκρυνση των τοξινών. Ήταν ορατό και απτό στον ασθενή και, στο βαθμό που τώρα κατανοούμε καλύτερα το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου, μπορεί κάλλιστα να πρόσφερε τότε κάποιο είδος ανακούφισης. Η νηστεία, η κάθαρση, τα τονωτικά και, πάνω απ’ όλα, τα μηνιαία διατροφικά σχήματα ήταν επίσης εξέχοντα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι θεραπευτές για την πρόληψη και την ανακούφιση της ασθένειας. Μερικές μεσαιωνικές θεραπείες – όπως μια που παράγεται από κρασί, χολή αγελάδας, σκόρδο και κρεμμύδι για τη θεραπεία λοιμώξεων των ματιών – αποδείχτηκε αργότερα ότι είναι πιθανώς αποτελεσματικές στη θεραπεία της ασθένειας. Για τους μεσαιωνικούς γιατρούς, οι εγκέφαλοι από τους γύπες και η χολή αγελάδας λειτουργούσαν σύμφωνα με την ίδια λογική που συνεχίζει να ενημερώνει την έρευνα σήμερα: Η φύση λειτουργεί με μυστηριώδεις τρόπους, αλλά η λογική έκπτωση μπορεί να ξεκλειδώσει τους κρυμμένους μηχανισμούς μιας ασθένειας.

Πριν κοροϊδέψουμε τους μεσαιωνικούς γιατρούς, ας σκεφτούμε πόσο δημοφιλή είναι τα προγράμματα καθαρισμού και αποτοξίνωσης με χυμούς στον 21ο αιώνα˙ είμαστε πραγματικά τόσο μακριά από την ιατρική των χυμών σήμερα; Άλλωστε όπως λέει και ο Ελύτης, τρώγε την πρόοδο και με τα φλούδια και με τα κουκούτσια της.

Ζιώγας Απόστολος
[βιολόγος]

Φωτογραφίες από το depositphotos.com