Αναστάσιος Ντούρος: Οι φωτεινές μορφές των νεομαρτύρων

Στις 22 Ιουνίου 2021 εγκαινιάστηκε στον εκθεσιακό χώρο της Αγιορειτικής Εστίας η έκθεση με τίτλο «Νεομάρτυρες: Πορεία προς την ελευθερία». Η έκθεση αποτελεί την πρώτη από μια σειρά επετειακών εκδηλώσεων που έχουν προγραμματιστεί για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση.

Πρόκειται για μια σύμπραξη 26 καλλιτεχνών με στόχο την εικαστική απόδοση και προβολή των νεομαρτύρων της οθωμανικής περιόδου. Ενώ οι μορφές αποτυπώνονται κατά κύριο λόγο μέσα από τους κανόνες της παραδοσιακής βυζαντινής αγιογραφίας, εντούτοις η καλλιτεχνική εκφραστικότητα του εκάστοτε δημιουργού καθιστά τα έργα πρωτότυπα και πρωτοποριακά. Δεν πρόκειται για μια έκθεση παραδοσιακής βυζαντινής τέχνης αλλά για έναν συγκερασμό της παράδοσης με νέα χρώματα και νέες τεχνικές. Οι μορφές των νεαρών νεομαρτύρων λειτουργούν συμβολικά υπενθυμίζοντας στον επισκέπτη τις αξίες της θυσίας, της αλληλεγγύης αλλά και της πνευματικής ελευθερίας.

Οι φωτεινές μορφές των νεομαρτύρων μέσα από μια συλλογική έκθεση της Αγιορειτικής Εστίας

Ο Διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας κ. Αναστάσιος Ντούρος μας υποδέχτηκε στο κτίριο της Κλινικής Νεδέλκου και μας ξενάγησε στον χώρο της έκθεσης. Με μια ιδιαίτερα τρυφερή ματιά πάνω στα έργα, μας μίλησε για τη διοργάνωση της έκθεσης, για τη γλυκύτητα στις μορφές των νεομαρτύρων αλλά και τη συμβολή τους στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας.

Αναστάσιος Ντούρος | συνέντευξη

Η έκθεση ονομάζεται «Νεομάρτυρες: Πορεία προς την ελευθερία». Ποιοι είναι λοιπόν οι Νεομάρτυρες και τι συμβολίζουν;

Οι νεομάρτυρες είναι άγιοι που μαρτύρησαν καθ’ όλη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και όχι μόνο κατά την περίοδο του 1821. Η έκθεση βέβαια εντάσσεται στο πρόγραμμα εκδηλώσεων και δράσεων της Αγιορειτικής Εστίας για τα 200 χρόνια από την Ελληνική επανάσταση. Εμείς αποφασίσαμε να προβάλουμε τους αφανείς ήρωες, έλληνες και μη, οι οποίοι με την ηρωική τους στάση και τον μαρτυρικό τους βίο αποτέλεσαν παράδειγμα για τους συνανθρώπους τους. Επέλεξαν συνειδητά να μαρτυρήσουν, να χάσουν τη ζωή τους για την πίστη στον Χριστό και για την ελευθερία.

Με την κίνηση αυτή ανέβασαν πολύ το ψυχικό φρόνημα των ελλήνων. Επιπλέον ήταν όλοι τους νέα παιδιά, αγόρια και κορίτσια που μαρτύρησαν. Αυτό στις μέρες μας είναι ένα σενάριο αδιανόητο. Κι όμως η εποχή εκείνη παρόλα τα προβλήματα γέννησε τέτοιους ανθρώπους, πρόθυμους να μαρτυρήσουν για την πίστη στον Χριστό και για το ιδανικό της ελευθερίας. Αυτοί είναι οι νεομάρτυρες.

Πώς προέκυψε η ιδέα αυτή και πώς οργανώθηκε ώστε να είναι έτοιμη αμέσως μόλις έγινε και η άρση των μέτρων;

Η ιδέα προέκυψε, όταν πριν από ένα χρόνο και κατά τη διάρκεια μίας συζήτησης που είχα με τον σπουδαίο καλλιτέχνη και δάσκαλο Γιώργο Κόρδη, τέθηκε το θέμα της οργάνωσης μιας ομαδικής έκθεσης για τους νεομάρτυρες. Αν και ξεκινήσαμε με αβεβαιότητα λόγω της κατάστασης που επικρατούσε με την πανδημία, θεωρήσαμε πως ήταν η κατάλληλη περίοδος για να προετοιμαστούμε για την έκθεση. Η καραντίνα μας προσέφερε πολύτιμο χρόνο. Στους καλλιτέχνες δώσαμε το θέμα της έκθεσης όμως δεν τους περιορίσαμε εικαστικά. Τους βοηθήσαμε στη βιβλιογραφία, προκειμένου να βρουν υλικό για τους νεομάρτυρες, και έπειτα ο καθένας αποφάσισε ποιος άγιος τον εκφράζει καλύτερα και ποιον επιθυμεί να απεικονίσει. Έτσι μπήκαν και οι ίδιοι σε μια διαδικασία έρευνας. Χρειάστηκε να αναζητήσουν και να μάθουν ποιοι είναι οι νεομάρτυρες ώστε να τους αποδώσουν εικαστικά.

Υπάρχουν εικόνες των νεομαρτύρων που να λειτούργησαν ως πρότυπα για τους καλλιτέχνες;

Για τους μεγάλους αγίους γνωρίζουμε τις μορφές με τις οποίες παρουσιάζονται, ακολουθούνται δηλαδή κάποιοι συγκεκριμένοι κανόνες εικονογραφίας για την απεικόνισή τους. Για τους νεομάρτυρες όμως δεν υπάρχει πάντα εικαστική απόδοση. Πολλοί από τους αγίους που παρουσιάζονται στην έκθεσή μας απεικονίζονται για πρώτη φορά. Αυτό σημαίνει πως ο ζωγράφος έχει κάνει έρευνα, έχει αναζητήσει στοιχεία που να του υποδεικνύουν τη μορφή του αγίου, την αμφίεσή του κτλ.

Υπάρχουν βέβαια και ορισμένοι γνωστοί νεομάρτυρες, όπως είναι ο Άγιος Γεώργιος ο φουστανελάς από τα Γιάννενα για τον οποίο υπάρχουν αποδώσεις. Είναι επίσης σημαντικό ότι σχεδόν όλα τα έργα δημιουργήθηκαν για τη συγκεκριμένη έκθεση, δεν προϋπήρχαν. Οι καλλιτέχνες κλήθηκαν να συμμετάσχουν με πρωτότυπα έργα που δεν έχουν ξαναπαρουσιαστεί στο κοινό.

Βλέπουμε πως στην έκθεση η τεχνική της αγιογραφίας συνδυάζεται με την Ναΐφ ζωγραφική αλλά και με σύγχρονες τεχνικές όπως η ψηφιακή ζωγραφική. Πιστεύετε ότι ένας τέτοιος συγκερασμός είναι θεμιτός;

Πρόκειται για ένα μεγάλο ζήτημα, μια προβληματική που απασχολεί ιδιαίτερα τον κύκλο των αγιογράφων. Ωστόσο, η βυζαντινή ζωγραφική δεν υπήρξε ποτέ μια στάσιμη τέχνη. Αντιθέτως, εμφανίζονταν πάντοτε στοιχεία πρωτοπορίας. Αν δει κανείς έργα του ίδιου ζωγράφου, όπως για παράδειγμα έργα του 14 ου αιώνα, έργα των Αστραπάδων στα Βαλκάνια ή στο Άγιο Όρος, θα παρατηρήσει ότι κανένα έργο δεν είναι όμοιο με το άλλο παρά την κοινή θεματολογία. Υπάρχει λοιπόν αντιγραφή όσον αφορά κάποια μοτίβα, κάποια πρότυπα, όμως η απόδοση εναπόκειται εν τέλει στην καλλιτεχνική έκφραση του εκάστοτε αγιογράφου.

Η βυζαντινή ζωγραφική είναι μια ζωγραφική που εξελίσσεται και ενίοτε εκμοντερνίζεται, όπως για παράδειγμα με την ψηφιακή ζωγραφική. Φυσικά, οι εικόνες έχουν δύο υποστάσεις, έχουν έναν λατρευτικό χαρακτήρα και έναν καθαρά εικαστικό. Οι πιο σύγχρονες αποδόσεις δυσκολεύουν συχνά τον κόσμο να τις αποδεχτεί ως έργα λατρευτικής τέχνης. Εγείρονται πολλά ερωτήματα και ο κάθε ζωγράφος-αγιογράφος προσεγγίζει το θέμα διαφορετικά.

Η απεικόνιση ενός νεομάρτυρα, ενός αγίου της εκκλησίας προϋποθέτει ένα μεταφυσικό υπόβαθρο, το έργο τέχνης νοηματοδοτείται με έναν τρόπο μεταφυσικό – θρησκευτικό. Μπορεί αυτό να γίνει και με πιο σύγχρονες απεικονίσεις; Με νέες τεχνικές και εκτός των αρχών της κλασσικής αγιογραφίας;

Οι αγιογράφοι έχουν ασχοληθεί εκτενώς με αυτό το ζήτημα. Γνωρίζουμε πως όταν προσκυνούμε μια εικόνα σε μια εκκλησία, τιμάμε ουσιαστικά τον εικονιζόμενο άγιο ή την αγία που απεικονίζεται. Σε μια έκθεση η τιμή που αποτίνουμε είναι διαφορετική. Είναι ίσως η χαρά που αισθανόμαστε βλέποντας έναν άγιο, μια φωτεινή πηγή που μας μεταδίδει εσωτερική αρμονία και αισιοδοξία. Έπειτα εναπόκειται στην προσωπική ευαισθησία του καθενός, εάν θα αισθανθούμε αυτή τη χαρά με ένα έργο βυζαντινής ζωγραφικής ή και με μια πιο σύγχρονη εκδοχή.

Συνεπώς, θα χαρακτηρίζαμε τα έργα της έκθεσης ως προσωπογραφίες της σύγχρονης τέχνης ή ως εικόνες της εκκλησιαστικής παράδοσης;

Δεν νομίζω ότι θα πρέπει να διαφοροποιείται η εικόνα από το έργο τέχνης. Μπορούμε να αναλογιστούμε μάλιστα ότι και σε παλαιότερες εποχές υπήρχαν ρηξικέλευθες ζωγραφικές
αποδόσεις.

Ο Μητροπολιτικός Ναός της Άμφισσας για παράδειγμα είναι κατάγραφος από έργα του Παπαλουκά, ο οποίος υπήρξε πρωτοπόρος τόσο στο υλικό που χρησιμοποίησε όσο και στις μορφές που απεικόνισε.

Το ίδιο και ο μοναχός Λουκάς ο Ξενοφωντινός που έχει τοιχογραφήσει την τράπεζα της Ιεράς Μονής Ιβήρων με πολύ μοντέρνες αποχρώσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν τιμά το πρόσωπο. Η Παναγία θα είναι πάντα Παναγία, ακόμη κι αν τη ζωγραφίσει ένα μικρό παιδί σε ένα κομμάτι χαρτί.

Η βυζαντινή ζωγραφική δεν έμεινε ποτέ στάσιμη. Μπορούμε ακόμη να αναλογιστούμε ότι οι περισσότεροι από τους μεγάλους έλληνες ζωγράφους που γνωρίζουμε είχαν περάσει από την αγιογραφία και τα σύγχρονα έργα τους επηρεάστηκαν από τη βυζαντινή τεχνική, από τον όγκο που αυτή χρησιμοποιεί, τις πτυχώσεις κτλ.

Υπάρχουν φυσικά και ορισμένοι συμβολισμοί που διαχωρίζουν την εικόνα από μια απεικόνιση σύγχρονης τέχνης. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το φωτοστέφανο. Μια απεικόνιση χωρίς αυτό δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να έχει λατρευτική αξία.

Τελικά, ποιο είναι το μήνυμα που επιδιώκει να περάσει η έκθεση αυτή στο ευρύ κοινό μέσα από την προβολή των Νεομαρτύρων και των βίων τους;

Αυτό που εμείς θέλουμε να δείξουμε είναι οι ζωές των αφανών ηρώων, αυτών που έζησαν την οθωμανική κυριαρχία και αυτών που με την ηρωική τους στάση έδωσαν δύναμη και κουράγιο ώστε να κάνει ο κάθε έλληνας τη δική του προσωπική επανάσταση, να μην αλλαξοπιστήσει.

Η δική μας εποχή διακατέχεται από έναν εγωκεντρισμό. Το μαρτύριο και η θυσία είναι πολύ μακράν της φιλοσοφίας μας. Κι όμως αυτοί οι νεαροί άνθρωποι σε εκείνη την εποχή αποφάσισαν συνειδητά να θυσιαστούν για την πίστη τους. Επιπλέον η έκθεση λέγεται πορεία προς την ελευθερία. Οι νεομάρτυρες αρνήθηκαν τον ζυγό και ελευθερώθηκαν μέσα από το μαρτύριο και τον θάνατό τους. Πρόκειται για κάτι υπερφυσικό. Νομίζω ότι μπορεί και σήμερα ο καθένας από εμάς να κάνει μια πνευματική επανάσταση μέσα από τη δική του προσωπική στάση, να χαράξει τη δική του πορεία προς την ελευθερία.

Περνώντας τώρα στην επέτειο των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821, τι θα λέγατε ότι συμβολίζει η επέτειος αυτή, τι νόημα έχει για τη σύγχρονη νεοελληνική κοινωνία;
Δυστυχώς δεν νομίζω ότι η φετινή επέτειος θα επηρεάσει ουσιαστικά τις ζωές των νεοελλήνων. Άλλωστε όποιος έχει πραγματικό ενδιαφέρον και επιθυμεί να μάθει περισσότερα πράγματα για την περίοδο της επανάστασης μπορεί να το κάνει χωρίς να περιμένει την υπενθύμιση μιας επετείου. Αυτή αποτελεί μια γιορτή, μια συνάντηση χαράς μεταξύ ανθρώπων με κοινή ιστορία και κοινό σκοπό.

Ωστόσο, η ψυχοσύνθεση του ελληνικού έθνους έχει αλλάξει πάρα πολύ από την εποχή του 1821 μέχρι σήμερα. Ο νεοέλληνας δεν συναισθάνεται την έννοια του έθνους, της πατρίδας, του ηρωισμού και του μαρτυρίου όπως ο επαναστατημένος έλληνας του 1821. Έχουμε επαναπαυτεί σε μια καθημερινότητα η οποία κυλάει δίχως να μας αφήνει πολλά περιθώρια σκέψης και εσωτερικής αναζήτησης. Αναλωνόμαστε σαν κοινωνία σε πράγματα τετριμμένα, καθημερινά και δεν αγωνιούμε για το πού βαδίζουμε ως χώρα, ως έθνος, δεν αγωνιούμε για την πατρίδα μας.

Ωστόσο, φέτος καλούμαστε να γιορτάσουμε την επέτειο αυτή κάτω από τις ιδιαίτερες συνθήκες που έχει επιφέρει η πανδημία. Πιστεύετε ότι η δυσκολία αυτή μπορεί να μας αλλάξει;

Μέσα σε αυτές τις επετειακές γιορτές χρειάστηκε να αντιμετωπίσουμε και την πανδημία. Η οριακή αυτή κατάσταση θα μπορούσε να μας βάλει σε σκέψεις, να στραφούμε σε μια εσωτερική αναζήτηση, να προσπαθήσουμε όλοι μαζί για την επίλυση του προβλήματος, να έρθουμε πιο κοντά στον συνάνθρωπό μας.

Μια από τις μεγαλύτερες διαφορές μας με την επαναστατική περίοδο είναι η έλλειψη της αλληλεγγύης, της συμπόνιας και της αγωνίας για τον συνάνθρωπο. Σήμερα ζούμε πολύ πιο εγωκεντρικά. Παλιότερα ο καθένας προσπαθούσε μέσα από τη ζωή του να προσφέρει στο κοινό καλό. Εμείς προσφέρουμε πρωτίστως στον εαυτό μας. Πιστεύω ότι αν αξίζει να συγκρατήσουμε κάτι από τη φετινή επέτειο είναι αυτή η αίσθηση της κοινωνίας που χάσαμε μέσα σε αυτούς τους δύο αιώνες. Είναι ευκαιρία να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας, να επανεξετάσουμε την ηθική μας.

Όσον αφορά το έργο της Αγιορειτικής Εστίας, ποιο είναι το όραμα και οι στόχοι του οργανισμού αυτού;

Η Αγιορειτική Εστία είναι μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία με δύο εταίρους, τον Δήμο Θεσσαλονίκης και την Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους. Αποτελούμε τον μοναδικό φορέα στον οποίο συμμετέχει το ίδιο το Άγιο Όρος με την παρουσία μοναχών στο Διοικητικό μας Συμβούλιο.

Σκοπός μας είναι η προβολή της πολιτιστικής και πνευματικής κληρονομιάς του Αγίου Όρους. Αυτό επιδιώκουμε και το έχουμε καταφέρει εδώ και 20 χρόνια μέσα από εκδόσεις, εκθέσεις που υλοποιούμε, με τη διεξαγωγή διεθνών συνεδρίων, με workshops, με εξειδικευμένα ερευνητικά προγράμματα κ.ά. Όραμά μας είναι να καταστήσουμε τη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα του Αγίου Όρους εκτός Αγίου Όρους, να αποτελεί μια πύλη.

Ήδη από παλαιότερα κείμενα περιηγητών γνωρίζουμε πως όποιος ήθελε να πάει στο Άγιο Όρος έπρεπε να περάσει κάποιες μέρες στην πόλη. Ήταν πάντα σταθμός και συνδεόταν στενά με τους αγιορείτες πατέρες.

Στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν τα μετόχια των μονών του Αγίου Όρους, όπως και σήμερα υπάρχουν τα κονάκια των αγιορειτών. Έτσι, επιδιώκουμε να συνδέσουμε πιο στενά την πόλη της Θεσσαλονίκης με το Άγιο Όρος, σε τοπικό επίπεδο αλλά και διεθνώς.  Η Αγιορειτική Εστία βρίσκεται σε συνεργασία με φορείς του εξωτερικού. Συχνά μεταφέρονται εκθέσεις ενώ υπάρχουν συνεργασίες με ξένα πανεπιστήμια στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική. Επιδιώκουμε να αναπτύσσουμε σχέσεις και συνεργαζόμαστε με πολλούς φορείς της πόλης.

Σύντομα θα συμμετάσχουμε στη Photobiennale του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, όπου θα παρουσιάσουμε υλικό του Fred Boissonas. Επιπλέον έχουμε έναν υπέροχο χώρο, την παλιά Κλινική Νεδέλκου, σε ένα πολύ κεντρικό σημείο της πόλης. Θέλουμε λοιπόν να συμμετέχουμε στις τοπικές διοργανώσεις. Ουσιαστικά βγαίνοντας εκτός των συνόρων προβάλουμε το Άγιο Όρος αλλά και την πόλη της Θεσσαλονίκης.

Τι άλλες δράσεις να περιμένουμε από την Αγιορειτική Εστία σχετικά με την επέτειο αλλά και εκτός αυτής;

Για την επέτειο του 1821 έχουμε κάνει ένα μεγάλο πρόγραμμα δράσεων. Αρχικά, στοχεύουμε στην παραγωγή κάποιων εκδόσεων μετά από ένα ερευνητικό πρόγραμμα που έχουμε ετοιμάσει.

Καθηγητές και επιστήμονες έχουν γράψει άρθρα σχετικά με τη συμμετοχή του Αγίου Όρους στην επανάσταση, τα οποία θα κυκλοφορήσουν σε έναν αφιερωματικό τόμο. Είναι μια πτυχή της ιστορίας που δεν την γνωρίζουμε σχεδόν καθόλου.

Το Άγιον Όρος διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στις δύο απόπειρες που έγιναν από τον Εμμανουήλ Παπά για την επανάσταση στη Μακεδονία. Ο ίδιος πήρε την ευλογία για να ξεκινήσει την επανάσταση στον κεντρικό ναό του Αγίου Όρους, στο Πρωτάτο. Επιπλέον, είχε το αρχηγείο του στην Ιερά Μονή Εσφιγμένου. Μετά τις δύο αποτυχημένες αυτές προσπάθειες το Άγιον Όρος πέρασε πολύ δύσκολα χρόνια.

Έπειτα, θα γίνει ένα μεγάλο διεθνές συνέδριο σε συνεργασία με την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, όπου θα παρουσιαστούν και πάλι πτυχές αυτής της ιστορίας με τη συμμετοχή καθηγητών από ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια.

Τον Νοέμβριο ετοιμάζουμε μια νέα έκθεση στην οποία θα παρουσιάσουμε δύο καλλιτεχνικά εργαστήρια της περιόδου του 1821, το εργαστήρι των Γαλατσιανών ζωγράφων και αυτό των Καρπενησιωτών, με αυθεντικό υλικό από διάφορες εκκλησίες της Χαλκιδικής. Πρόκειται για μια πολύ όμορφη έκθεση που κρύβει μια πολύ όμορφη ιστορία.

Μια άλλη έκδοση θα περιλαμβάνει άρθρα του Ιωάννη Μαμαλάκη, ενός σπουδαίου ερευνητή, σχετικά με την επανάσταση του ’21 στο Άγιον Όρος. Γενικά, υπάρχει ένα μεγάλο πρόγραμμα δράσεων για τη φετινή χρονιά αλλά και για τις επόμενες. Σύντομα θα κυκλοφορήσουν τα πρακτικά παλαιότερων εργαστηρίων.

Επιπλέον, έχουμε ξεκινήσει ένα εικαστικό project με τον ζωγράφο Γιώργο Ταξίδη, ο οποίος πραγματοποιεί ταξίδια στην Αθωνική Πολιτεία. Πρόκειται να πάει σε όλα τα μοναστήρια, σε σκήτες, σε κελιά και να δημιουργήσει έργα εμπνευσμένος από αυτά. Το αρχείο που θα δημιουργηθεί θα παρουσιαστεί σε μια έκθεση το 2022. Τα εικαστικά project μας ενδιαφέρουν πάρα πολύ.

Το 2022 υπάρχει επίσης η σκέψη να γίνει η έκθεση που αναβλήθηκε την περσινή χρονιά. Εκεί θα παρουσιάσουμε αδημοσίευτο υλικό από τη συνεργασία που έχουμε κάνει με το Πανεπιστήμιο Πρίνστον της Αμερικής. Αφορά ένα αρχείο τεσσάρων αμερικανών που ταξίδεψαν το 1929 στο Άγιο Όρος, το φωτογράφησαν και το βιντεοσκόπησαν.

Τέλος, έχουμε μεγάλη παρακαταθήκη από εκθέσεις που ταξιδεύουν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Δυστυχώς, λόγω της πανδημίας το κομμάτι αυτό έχει περιοριστεί μερικώς αλλά είμαστε αισιόδοξοι και έτοιμοι να προβάλουμε το έργο μας εκ νέου.

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 25 Σεπτεμβρίου 2021.
Για περισσότερες πληροφορίες: www.agioritikiestia.gr

Γράφει η Άννα Κάμπα