Γιάννης Μπόλης | επιμελητής MOMus | Συνέντευξη

«Vanitas. Ιστορίες από το επέκεινα» στο MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης | συνέντευξη: Γιάννης Μπόλης (επιμελητής MOMus)

Τον Νοέμβριο του 2023 εγκαινιάστηκε στο MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης η έκθεση με τίτλο “Vanitas. Ιστορίες από το επέκεινα”. Χρησιμοποιώντας τη νεκροκεφαλή ως σήμα κατατεθέν, τα έργα αναφέρονται στο γεγονός του θανάτου, σε αυτό που ορίζει την ανθρώπινη πραγματικότητα όντας ταυτόχρονα έξω από αυτή, αγγίζοντας το όριο μεταξύ της ύπαρξης και της μη ύπαρξης. Αν και η επικούρεια φιλοσοφία θα ισχυριζόταν πως η στιγμή αυτή του τέλους δεν μας αφορά, καθώς έρχεται μετά από εμάς, όταν πια παύουν οι αισθήσεις και η δυνατότητά μας για ευδαιμονία, εντούτοις αυτό το ίδιο επιχείρημα φαίνεται να διατρανώνει την ανθρώπινη αγωνία, η οποία μεγαλώνει μπροστά στο ενδεχόμενο στέρησης των αισθήσεων. Η ματαιότητα που διατρέχει τη θνητότητα αποτελεί πανανθρώπινο προβληματισμό, αφορά κάθε πολιτισμό και κάθε εποχή.

Η έκθεση “Vanitas. Ιστορίες από το επέκεινα” προσεγγίζει τη συγκεκριμένη θεματική πολύπλευρα, με ποικίλους και ευφάνταστους τρόπους. Με αναφορές στη φιλοσοφία, στον μύθο, στην ποπ κουλτούρα, στη λογοτεχνία, μέσα από έργα που έχουν πολιτισμικές και κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις, 56 σύγχρονοι καλλιτέχνες συνδιαλέγονται με το γεγονός του θανάτου, παίζουν με την ιδέα του παράδοξου ειρωνευόμενοι τρόπον τινά την ανθρώπινη συνθήκη. Η ζωτικότητα με την οποία αποδίδεται η θεματική του τέλους της ζωής καταδεικνύει την αντίφαση και αποτελεί από μόνη της μια αναπάντεχη ειρωνεία.

Για την έκθεση μας μίλησε ο επιμελητής του MOMus Γιάννης Μπόλης.

1. Πώς προέκυψε η ιδέα για την έκθεση; Ποια ήταν η αφορμή της εικαστικής αυτής μεταγλώττισης της έννοιας του θανάτου;

Η ιδέα για αυτή την έκθεση ήταν κάτι το οποίο ερχόταν και επανερχόταν τα τελευταία χρόνια. Εκτός από ένα θέμα που ιντριγκάρει και είναι ιδιαίτερα αγαπητό σε προσωπικό επίπεδο, υπήρξε ακόμη η διαπίστωση πως πάρα πολλοί Έλληνες καλλιτέχνες είχαν ασχοληθεί ή ασχολούνται με το θέμα του θανάτου, και ιδιαίτερα με το θέμα της νεκροκεφαλής, ο καθένας τους μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση, μια διαφορετική αντίληψη, με διαφορετικά εικαστικά μέσα και εκφραστικούς τρόπους.

2. Η νεκροκεφαλή είναι ένα από τα πιο δημοφιλή και αναγνωρίσιμα σύμβολα της τραγικής κατάληξης του ανθρώπου. Πώς λειτουργεί στα έργα των καλλιτεχνών; Πώς επιλέχθηκε ως σήμα κατατεθέν της έκθεσης και τι θέση έχει μέσα σε αυτή;

Ουσιαστικά η νεκροκεφαλή ήταν η αφετηρία και το σήμα κατατεθέν της έκθεσης. Στην πορεία υπήρξε μια διεύρυνση στη θεματική του θανάτου, στην προσπάθεια και στην επιθυμία να ανοιχτούμε σε μια πιο πολυδιάστατη προσέγγιση. Η νεκροκεφαλή είναι το σύμβολο εκείνο που εικονοποιεί με τον πιο δυνατό και τον πιο εκφραστικό τρόπο την ανθρώπινη μοίρα, την παροδικότητα και την φθαρτότητα της ζωής, το μάταιο των επίγειων αγαθών και απολαύσεων, την κενοδοξία, τον πρόσκαιρο χαρακτήρα κάθε μορφής δύναμης, κοινωνικής θέσης και εξουσίας, την εφήμερη φύση όλων των γήινων πραγμάτων, την περατότητα του εγκόσμιου βίου, τη μελαγχολική αίσθηση της φθοράς αλλά ίσως και την κατάκτηση μιας βαθύτερης αυτογνωσίας. Πρόκειται για ένα σύμβολο που συναντάμε σε όλες τις εποχές και σε όλους τους πολιτισμούς. Η νεκροκεφαλή είναι ένα εμβληματικό θέμα που διατρέχει την ιστορία της τέχνης. Ένα θέμα που εντοπίζεται στις γλυπτικές διακοσμήσεις των γοτθικών ναών του Μεσαίωνα και στις, αριστοτεχνικής απόδοσης και νατουραλιστικής ακρίβειας, νεκρές φύσεις (vanitas) της ζωγραφικής του Μπαρόκ, αλλά και στη δημιουργία καλλιτεχνών του 19ου και του 20ού αιώνα, όπως του Vincent van Gogh και του Paul Cézanne, του Pablo Picasso και του George Braque, του Otto Dix και του Max Beckmann, του René Magritte, του Paul Delvaux, του Salvador Dali και του Diego Rivera, του Andy Warhol και του Damien Hirst –με την υπερβολή της καλυμμένης με διαμάντια νεκροκεφαλής.

Το φορτισμένο ηθικοπλαστικά, συμβολικά και νοηματικά περιεχόμενο της νεκροκεφαλής, της «απογυμνωμένης» προσωπογραφίας κάθε ανθρώπου, υποχώρησε μέσα στον 20ό αιώνα και η εικόνα της πέρασε στον χώρο της μόδας και της κατανάλωσης, της διαφήμισης και της μαζικής κουλτούρας ‒ έγινε εικόνα ακραία δημοφιλής και λαμπερή, οικεία και καθημερινή, που τη συναντάμε παντού. Με μια τόσο μεγάλη ιστορία είναι ευνόητος ο λόγος που επιλέξαμε αυτό το σύμβολο. Ο κάθε καλλιτέχνης έχει, βέβαια, τον δικό του ξεχωριστό τρόπο για να αποδώσει το θέμα και αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον. Από μια σκοτεινή ατμόσφαιρα για παράδειγμα περνάμε σε μια περισσότερο pop αισθητική. Άλλες πάλι φορές η νεκροκεφαλή συνδυάζεται με διάφορα μοτίβα και σύμβολα, όπως η πεταλούδα-ψυχή.

3. Πώς σχετίζεται η τέχνη εν γένει με τον θάνατο και την εφήμερη συνθήκη ύπαρξης του ανθρώπου;

Ο θάνατος –πανανθρώπινος, αδυσώπητα δίκαιος, καθολικός πέρα από θρησκεία, κοινωνική θέση, χαρακτήρα– έρχεται η ώρα που χτυπά την πόρτα όλων, είναι ένας απρόσκλητος και ανεπιθύμητος επισκέπτης, το ύστατο γεγονός της ζωής μας, το τελευταίο όριο. Για τον λόγο αυτό αποτελεί ένα από τα δημοφιλέστερα και διαχρονικότερα θέματα στην ιστορία της τέχνης. Ειδικά στη Δύση, από το Μεσαίωνα και μέχρι σήμερα, μακάβριος ή ιλαρός, κουβαλώντας τη θλίψη της ανθρώπινης κοινωνίας ή διακωμωδώντας τη μάταιη σοβαροφάνειά της, ο θάνατος γίνεται αντιληπτός από τους δημιουργούς ως σχόλιο κοινωνικής ή φιλοσοφικής φύσης, ως καλλιτεχνική προοικονομία.

4. Αναφέρατε πως δεν πρόκειται για μια θλιβερή ή στενάχωρη έκθεση. Πώς υπερνικάται η απόγνωση και η μελαγχολία της ματαιότητας μέσα από τα συγκεκριμένα έργα;

Νομίζω ότι η έκθεση ξεπερνά το συναίσθημα της θλίψης, καθώς τα έργα που παρουσιάζονται σ’ αυτήν μας δίνουν την ευκαιρία να αναστοχαστούμε πάνω στις βασικές έννοιες της ζωής και του θανάτου. Μέσα από μια τέτοια προσέγγιση υπερνικάται η απόγνωση (αν και πρόκειται για μια βαριά λέξη), όπως και η αίσθηση της μελαγχολίας.

5. Η ειρωνεία της θνητότητας του ανθρώπου μπορεί να λειτουργήσει χιουμοριστικά; Δεν είναι ακριβώς αυτή που επιτείνει τη ματαιότητα;

Εδώ μπορούμε να αναφερθούμε σε μια από τις πιο γνωστές και εμβληματικές σκηνές που μας περιγράφει ο Άμλετ. Τη σκηνή του νεκροταφείου, όπου ο νεαρός πρίγκιπας κρατά τη νεκροκεφαλή του βασιλικού γελωτοποιού Γιόρικ αναπολώντας ευτυχισμένες και διασκεδαστικές στιγμές του παρελθόντος, προτρέποντάς μας να «περιπαίξουμε την κατάντια μας». Ακριβώς αυτή η «κατάντια» και η περιπαικτική στάση μας απέναντι στον θάνατο είναι η συνθήκη του ανθρώπινου.

6. Ο θάνατος παρουσιάζεται στην έκθεση ως ζήτημα προσωπικό ή θρησκευτικό, κοινωνικό, πολιτικό και με ποιους τρόπους;

Ο θάνατος είναι κατά κύριο λόγο μια «προσωπική» υπόθεση. Οι διαστάσεις του, ωστόσο, δεν είναι μόνο θρησκευτικές, αλλά και πολιτικές και κοινωνικές. Κατά βάση, ο θάνατος και η ζωή, είναι βαθύτατα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα. Σήμερα από τους συλλογικούς μύθους του θανάτου προχωράμε στους ιδιωτικούς. Ταυτόχρονα, σε μια εποχή που ο θάνατος εμφανίζεται ορισμένες φορές «φαντασμαγορικός», ακραίος και ανατριχιαστικός, ενώ άλλες ψυχρός, μοναχικός και απόμακρος, παραμένει πάντα παρόν ως ζήτημα υπαρξιακό. Στην καλλιτεχνική δημιουργία τον συναντάμε με πολλούς και διαφόρους τρόπους.

7. Πώς διαχειρίζονται οι καλλιτέχνες της έκθεσης τον φόβο του θανάτου, την αγωνία;

Με ευαισθησία και με σκληρότητα. Υπαινικτικά αλλά και ρεαλιστικά. Αλληγορικά και χιουμοριστικά. Με μοναδική και ξεχωριστή ανθρωπιά. Ακριβώς αυτή η εναλλαγή δημιουργεί ένα σύνθετο και πρωτότυπο εικαστικό περιβάλλον, ανοιχτό σε πολλαπλές αναγνώσεις, προσεγγίσεις και συνδηλώσεις.

8. Η έκθεση προβάλλει αναπαραστάσεις του θανάτου και συνεπώς της έννοιας του «κακού»; Θα συνδέατε τον θάνατο με το «κακό» ή όχι απαραιτήτως;

Δεν νομίζω ότι κατ’ ανάγκη ο θάνατος θα πρέπει να συνδέεται με την έννοια του «κακού». Στη συγκεκριμένη έκθεση δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο σε κανέναν από τους καλλιτέχνες. Η προσέγγισή τους κινείται σε διαφορετικά επίπεδα τα οποία μπορεί να διακρίνει ο επισκέπτης της έκθεσης.

Φεβρουάριος 2024 / Συνέντευξη-παρουσίαση Άννα Κάμπα| Οι φωτογραφίες του χώρου είναι του Αντώνη Βλάχου