Σοφία Αμπερίδου (συνέντευξη)

Ο Πόντος μέσα από τη βυζαντινή εικαστική γραφή | Σοφία Αμπερίδου (συνέντευξη)

Η Σοφία Αμπερίδου γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κατερίνη όπου ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τη ζωγραφική. Αργότερα γνώρισε τη βυζαντινή τέχνη και επικεντρώθηκε σε αυτή. Εργάστηκε ως αγιογράφος ενώ παράλληλα δημιούργησε έργα σύγχρονης τέχνης, ανέπτυξε το προσωπικό της ύφος και κατέστησε τη δουλειά της αναγνωρίσιμη τόσο τεχνοτροπικά όσο και θεματικά.

Αξιοποιώντας τις οικογενειακές της αναμνήσεις, κατάφερε να εκφράσει εικαστικά την ιστορία και την πολιτισμική ταυτότητα του ποντιακού ελληνισμού. Η σύγχρονη αυτή απόδοση της θεματικής αποτέλεσε σταθμό στην εικαστική της πορεία και οδήγησε σε πλήθος ατομικών εκθέσεων. Εξέφρασε καλλιτεχνικά τη νοσταλγία και τη συγκίνηση που εξακολουθεί να υποβόσκει στη συνείδηση των νεοελλήνων απογόνων προσφύγων.

Οι βυζαντινές μορφές των έργων εναρμονίζονται με το περιεχόμενο, το οποίο αναδύεται από την ιστορία και γίνεται ζωντανή αφήγηση. Οι αναπαραστάσεις είναι πλούσιες, γεμάτες φως και χρωματικές αλληλουχίες. Η εντύπωση πουαντιγισμού που προκαλείται προσδίδει στο έργο παιδικότητα, το καθιστά ένα εικαστικό παιχνίδισμα με ειλικρίνεια και αμεσότητα.
Η Σοφία Αμπερίδου μας μίλησε για την καλλιτεχνική της πορεία, την ενασχόλησή της με την αγιογραφία και τη θεματική του Πόντου.

Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με την τέχνη;

Από παιδί απολάμβανα πολύ να ζωγραφίζω στο τετράδιο της αντιγραφής που είχαμε στο σχολείο. Μου άρεσαν πολύ τα αναγνωστικά και οι εικόνες τους, τις λάτρευα και τις αντέγραφα. Στο χωριό μου τον Κούκο Πιερίας, όπου έζησα μέχρι 14 ετών, δεν υπήρχε η δυνατότητα να μαθητεύσει κανείς και να ασχοληθεί με την τέχνη. Όταν η οικογένειά μου μετακόμισε σε προάστιο της Κατερίνης τότε άρχισα να παρακολουθώ μαθήματα ζωγραφικής στη «Λαϊκή Επιμόρφωση». Με την ελαιογραφία ασχολήθηκα μέχρι τα 21 μου, όταν ξεκίνησα να παρακολουθώ τα μαθήματα αγιογραφίας που διοργάνωσε η Μητρόπολη Κατερίνης στο Πνευματικό Κέντρο «Άγιος Φώτιος» με υπεύθυνο τον κ. Ξενόπουλο. Ήταν μια εποχή που οι γυναίκες δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με την αγιογραφία. Στο τμήμα υπήρχαν άντρες και ορισμένες μοναχές από άλλες περιοχές. Η μαθητεία διήρκησε περίπου ένα έτος κι έπειτα μετοίκησα στην Κρήτη όπου έζησα για πέντε χρόνια. Εκεί παράλληλα με άλλες ασχολίες συνέχισα να δημιουργώ χρησιμοποιώντας τη βυζαντινή τέχνη. Εργάστηκα ως αγιογράφος φορητών εικόνων για ναούς του Νομού Λασιθίου και του Ηρακλείου. Το 1992 στη Σητεία πραγματοποίησα την πρώτη ατομική μου έκθεση με 30 έργα (εικόνες και ελαιογραφίες). Θυμάμαι πάντα με νοσταλγία και ιδιαίτερη αγάπη αυτή την εποχή της νιότης μου που έκανα τα πρώτα βήματά μου στην τέχνη.

Εντάξατε τη βυζαντινή τεχνοτροπία στο κοσμικό σας έργο συνειδητά ή ήταν μια αυθόρμητη επιλογή;

Στην αρχή ζωγράφιζα μελετώντας αναγεννησιακά έργα μέσα από βιβλία. Όταν όμως μπήκε στη ζωή μου η βυζαντινή τεχνοτροπία υιοθέτησα τον κώδικά της, ο οποίος με συνάρπασε! Σύμφωνα με τον βυζαντινό τρόπο χρειάζεται να ακολουθεί κανείς συγκεκριμένα βήματα, να οικοδομεί το έργο του με βάση ορισμένους κανόνες που απαραίτητα περιλαμβάνουν προπλασμούς, γραψίματα, φωτίσματα, ψιμυθιές και, φυσικά, έναν συγκεκριμένο σχεδιαστικό τρόπο προοπτικής. Η ζωγραφική ενός βυζαντινού έργου βασίζεται σε παραδοσιακά πρότυπα προσώπων και παραστάσεων που έχουν φτάσει στο σήμερα μέσα από το πέρασμα πολλών αιώνων. Προσωπικά, ε φάρμοσα την τεχνοτροπία της βυζαντινής ζωγραφικής και στα κοσμικά μου έργα εντελώς αυθόρμητα και μάλλον «αυτόματα», δίχως ιδιαίτερη σκέψη.

Πώς οδηγηθήκατε στη διαμόρφωση του προσωπικού σας ύφους;

Όταν εγκαταστάθηκα στη Θεσσαλονίκη το 1994, μυήθηκα ακόμη περισσότερο στη βυζαντινή τέχνη. Συμμετείχα ως βοηθός στο εργαστήριο αγιογραφίας που είχαν μαζί ο Πέτρος Μπιλιούμπασης και ο Στέφανος Τσικρικάς. Ο τελευταίος υπήρξε εξαιρετικός κολορίστας και δίπλα του μεταμορφώθηκε η χρωματική μου παλέτα. Έπειτα συνεργάστηκα για κάποια χρόνια με τον Σάββα Παντζαρίδη, με τον οποίο εργασθήκαμε πάνω σε ορισμένες εικαστικές προτάσεις του Ιωάννη Βράνου. Το προσωπικό μου ύφος, που σε πολλούς θυμίζει τον πουαντιγισμό, δεν ήταν μια συνειδητή επιλογή. Ξεκίνησε από την προσπάθειά μου να αξιοποιήσω ένα ιδιαίτερο πινέλο σε σχήμα βεντάλιας που είχα αγοράσει όταν ήμουν περίπου 19 ετών. Μη γνωρίζοντας τον κατάλληλο τρόπο, άρχισα να το χρησιμοποιώ κάθετα στον καμβά και έτσι βγήκε αυτό το αποτέλεσμα το οποίο σιγά σιγά άρχισε να μου αρέσει και να με εκφράζει. Σταδιακά έγινε ένα με τη βυζαντινή τεχνοτροπία, συνομίλησε με την πλαστικότητα και τα χρώματά της. Στα έργα μου μπολιάστηκαν βυζαντινά και λαϊκότροπα στοιχεία. Δεν ξέρω αν το αποτέλεσμα εντάσσεται σε κάποιο συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ρεύμα, ωστόσο είναι ο τρόπος με τον οποίο φιλοτεχνώ τα έργα μου ακολουθώντας το καλλιτεχνικό μου ένστικτο. Οφείλω, ακόμη, να επισημάνω ότι, παράλληλα με την πρακτική άσκηση, έχει καθοριστική σημασία στην πορεία μου ως δημιουργού η συνεχής μελέτη των έργων του Φώτη Κόντογλου και του Ιωάννη Βράνου, ενώ η θεωρητική κατάρτισή μου συμπληρώθηκε άριστα με τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στην «Εφαρμοσμένη Θεολογία» της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Εκεί μελέτησα το έργο του Διονυσίου εκ Φουρνά και του Φώτη Κόντογλου, καθώς και τη συμβολή τους στη σύγχρονη ζωγραφική τέχνη της Ελλάδας.

Έχοντας ασχοληθεί επαγγελματικά με την αγιογραφία, επικεντρωθήκατε στη δημιουργία φορητών εικόνων ή έχετε αναλάβει και την αγιογράφηση ναών;

Κυρίως έχω ασχοληθεί με τη φορητή εικόνα. Ωστόσο, τα χρόνια που εργάστηκα ως βοηθός αγιογράφος συμμετείχα στην αγιογράφηση τοιχογραφιών σε αρκετούς ναούς της Θεσσαλονίκης, όπως στο εκκλησάκι του Αγίου Φιλίππου που βρίσκεται μέσα στο Νέο Σιδηροδρομικό Σταθμό, στον Ι.Ν. Αγίου Κοσμά Αιτωλού στη Μενεμένη κ.α. Αργότερα εργάστηκα κατά μόνας στην αγιογράφηση του Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ζαγκλιβέρι. Δημιούργησα μεμονωμένα έργα για ιδιώτες σε διάφορους ναούς ανά την Ελλάδα και το εξωτερικό. Σημαντικός αριθμός αγιογραφικών μου έργων βρίσκονται στον Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου στο Φέλμπερτ της Γερμανίας και στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στο Μάντσεστερ της Αγγλίας.

Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με τον Πόντο;

Η ενασχόληση μου με τον Πόντο, όπως έχω πει και παλιότερα, ήταν μοιραία! Κατάγομαι από οικογένεια προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα από την Κερασούντα του Πόντου με την υποχρεωτική ανταλλαγή της Λοζάνης το 1923. Περίπου το 1994 ο αδερφός μου, που είναι λυράρης και δεινός χορευτής ποντιακών χορών, μου ζήτησε έναν πίνακα με τον πυρρίχιο χορό, ενώ το ίδιο διάστημα συμμετείχα με παρόμοια έργα σε ομαδική έκθεση στον Εύοσμο. Τότε ξύπνησαν μέσα μου όλες οι προσφυγικές ιστορίες που άκουσα από τη γιαγιά μου και το ένα έργο έφερε το άλλο. Τα έργα μου για τον ποντιακό ελληνισμό αφορούν θέματα ιστορικά, ηρωικά, θρησκευτικά ή λαογραφικά. Ιδιαίτερη αγάπη έχω στη «Μούσα του Πόντου» η οποία εικονίζεται συχνά είτε με γυναικεία, είτε με ανδρική μορφή ως φορέας του ποντιακού πολιτισμού. Με τη θεματική αυτή πραγματοποίησα το 2005 στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Θεσσαλονίκης την πιο σημαντική έως τότε ατομική μου έκθεση με τίτλο «Το βλέμμα της προσφυγιάς». Στην έκθεση αυτή περιλαμβάνονταν 20 έργα για τον ποντιακό ελληνισμό και 20 για το προσφυγικό ζήτημα γενικότερα. Η έκθεση αυτή καθόρισε την καλλιτεχνική μου πορεία. Ο κόσμος γνώρισε κι εκτίμησε την αξία εκείνης της δουλειάς, ο απόηχος της οποίας φτάνει έως τις μέρες μας και με εκπλήσσει ευχάριστα.

Πώς αλληλεπιδρά η βυζαντινή τεχνοτροπία με το περιεχόμενο των έργων σας;

Η βυζαντινή τεχνοτροπία συνυπάρχει πιστεύω αρμονικά με το περιεχόμενο των έργων μου. Οι Πόντιοι έχουν έντονο το θρησκευτικό συναίσθημα και αυτό είναι κάτι που πέρασε και σε εμένα μέσα από τα οικογενειακά μου βιώματα, τις αφηγήσεις για τον ήρωα παππού μου, που ήταν ιερέας σε χωριό της Κερασούντας του Πόντου και δολοφονήθηκε από τους Τσέτες, τις ιστορίες της γιαγιάς μου, που αφορούσαν τις τραυματικές εμπειρίες της από την περίοδο των διωγμών, αλλά και τα θρησκευτικά δρώμενα που έζησε με την οικογένειά της και που τα αναπαρήγαμε με ευλάβεια στο σπίτι μας. Η θρησκεία είναι άρρηκτα δεμένη με τη λαϊκή μας παράδοση, την οποία συμπεριλαμβάνω στα έργα μου. Αισθάνομαι πως χρησιμοποιώντας τη βυζαντινή τεχνοτροπία αναδεικνύω τον θεολογικό χαρακτήρα των προσώπων και καταφέρνω να εκφράσω πανανθρώπινες αξίες. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το έργο που παρουσίασα στη Γερμανία με τίτλο «Η Βυζαντινή Κυρά Τραπεζούντα». Πρόκειται για μια γυναικεία μορφή που συμβολίζει την πόλη της Τραπεζούντας και περιβάλλεται από εκκλησιαστικά μνημεία. Τα καθαρά περιγράμματα και η ιδιαίτερη σχηματοποίηση στην απόδοση των επιμέρους στοιχείων του έργου αφενός του προσδίδουν μια υπερβατική έκφραση και αφετέρου μας συνδέουν με το βυζαντινό και το αρχαίο παρελθόν μας.

Είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς και να ασκήσει την τέχνη της αγιογραφίας;

Ο καθένας κατανοεί το εκάστοτε έργο ανάλογα με τις δικές του προσλαμβάνουσες. Κάποιοι για παράδειγμα με χαρακτηρίζουν μοντέρνα ως αγιογράφο κι άλλοι με θεωρούν πολύ συντηρητική. Σε κάθε περίπτωση, η βυζαντινή ζωγραφική έχει κάποιους κανόνες τους οποίους είτε τους δέχεται κανείς, είτε τους απορρίπτει. Συχνά ο κόσμος θεωρεί ότι μπορεί εύκολα να εκπαιδευτεί και να δημιουργήσει εικόνες αγιογραφίας. Αυτό όμως δεν ισχύει. Αυτό που προσδίδει αρμονία και πνεύμα σε μία εικόνα δεν είναι απλά το σχέδιο. Χρειάζεται πολλή εξάσκηση, θα πρέπει κανείς να μάθει να χρησιμοποιεί το χρώμα, να αποδίδει την κατάλληλη έκφραση στα πρόσωπα, στα σώματα και στο γενικότερο ύφος του έργου. Η λεπτότητα της ψυχής του προσώπου που εικονίζεται αναδεικνύεται από τις λεπτομέρειες, από το μανίκι του ενδύματος, την κίνηση του σώματος, την κλίση που έχει το πόδι, τα ακροδάχτυλα του χεριού κ.τ.λ. Ένας καλός αγιογράφος χρειάζεται δύο βασικά πράγματα. Πρέπει να ξέρει να σχεδιάζει, αλλά θα πρέπει να μπορεί να αποδώσει και το κατάλληλο ύφος. Αυτό χρειάζεται χρόνο και καλλιέργεια ψυχής. Ο Βράνος έλεγε «εννιά φορές θα κοιτάς και μία φορά θα γράφεις». Στο δρόμο της εξάσκησης είναι επίσης πολύ χρήσιμα κάποια έργα που λειτουργούν ως πρότυπα, όπως αυτά του Κατελάνου, του Θεοφάνη, του Πανσέληνου, του Αστραπά κ.ά. Καθένας έχει τον τρόπο του κι από τον καθένα μπορεί κανείς να κρατήσει τα στοιχεία που ταιριάζουν στη δική του καλλιτεχνική ψυχοσύνθεση και μανιέρα.

Πώς υποδέχεται ο κόσμος το έργο σας;

Το έργο μου γίνεται αποδεκτό με ενθουσιασμό και αγάπη, έχει απήχηση στις ψυχές των ανθρώπων και, όπως πολλοί μου έχουν πει, αναγνωρίζουν ότι ένα έργο είναι δικό μου πριν ακόμη δουν την υπογραφή. Στην πρόσφατη έκθεσή μου τον Οκτώβριο του 2023 στο Μουσείο της πόλης του Ντίσελντορφ στη Γερμανία εισέπραξα πάρα πολλή αγάπη και εκτίμηση. Άντλησα πολλή δύναμη από τους διοργανωτές αλλά και από τους επισκέπτες, που με παρότρυναν να συνεχίσω να δημιουργώ έργα για την ιστορία και τον πολιτισμό του Πόντου. Ίσως ακουστεί περίεργο, όμως ακόμη και τα πιο «δύσκολα» έργα μου, που αναφέρονται σε γεγονότα δραματικά, εντυπωσίασαν πολλούς, ιδιαίτερα Γερμανούς και Τούρκους επισκέπτες. Το μουσείο με υποδέχτηκε πολύ θερμά, το ωράριό του ήταν ευέλικτο και διατηρούνταν καθημερινά μια συνεχόμενη ροή επισκεπτών. Η έκθεση λειτούργησε σαν ένα σχολείο όπου τα έργα μου, σαν μικρά βιβλία, αφηγούνταν την ιστορία του ποντιακού ελληνισμού. Έγιναν πολλές συζητήσεις και ανταλλάχτηκαν απόψεις σχετικά με ιστορικά ζητήματα, με προσωπικές αφηγήσεις αλλά και σημαίνοντα πρόσωπα. Υπήρξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τον κόσμο, κυρίως σχετικά με όσα άκουγε ή έβλεπε για πρώτη φορά, όπως την «Αγία Κασσάνδρα», τους «Αφανείς Μάρτυρες του Πόντου» και τις απεικονίσεις εθίμων ή ηρωικών προσώπων.

Σας αρέσουν οι συμβολισμοί; Τους χρησιμοποιείτε στα έργα σας;

Ναι. Ο συμβολισμός μου αρέσει, με εκφράζει πολύ. Ίσως επειδή αγαπώ πολύ την ποίηση, τις εικόνες που δημιουργεί και τις αλληγορίες. Τα σύμβολα έχουν μια ιδεολογία, έχουν τη δική τους παραμυθητική αλήθεια και μια δυναμική μέσα από την οποία εκφράζεται η ποιητική αξία των πραγμάτων. Δημιουργώ, λοιπόν, συχνά με αφορμή ποιητικά κείμενα. Έως τώρα έχω φιλοτεχνήσει έργα αντλώντας έμπνευση από ποιήματα των: Καβάφη, Καββαδία, Παλαμά, Ρίτσο και Αναγνωστάκη. Ο συμβολισμός είναι επίσης κύριο χαρακτηριστικό των παραμυθιών, τα οποία αγαπώ πάρα πολύ. Μέχρι τώρα έχω εικονογραφήσει δύο παιδικά παραμύθια για ένα ιδιωτικό σχολείο της Λεμεσού στην Κύπρο. Είναι πολύ τιμητικό για έναν καλλιτέχνη, στην εποχή της ψηφιακής επέλασης, να του ζητούν χειροποίητα έργα για την εικονογράφηση βιβλίων.

Πέρα από την άσκηση της τέχνης της αγιογραφίας, σας ενδιαφέρει και η διδασκαλία της;

Ναι. Από το 2001 ασχολούμαι αδιαλείπτως με τη διδασκαλία της αγιογραφίας σε ναούς και πολιτιστικά κέντρα πολλών δήμων της Θεσσαλονίκης. Θα ήθελα να τονίσω πως από το 2020 δίνω περισσότερο έμφαση στη διδασκαλία παιδιών ηλικίας από 6 έως 16 περίπου ετών. Το διάστημα αυτό διδάσκω στο «Προκόπειο Πολυδύναμο Εκκλησιαστικό Κέντρο» της Μητρόπολης Καλαμαριάς. Το απολαμβάνω διότι, αρχικά, τα παιδιά δεν έχουν βιασύνη και, επιπλέον, δεν εκβιάζουν την μάθηση για να επιτύχουν άλλους σκοπούς. Ευχαριστιούνται τη διαδικασία, έλκονται από την ιστορία και τις αφηγήσεις της παλαιάς και της καινής διαθήκης. Επιπλέον, είναι απίστευτο το πόσο πάθος έχουν για τη βυζαντινή ζωγραφική, κάτι που για μένα αποτελεί έμπνευση. Επίσης από τη διδακτική εμπειρία μου συμπεραίνω πως η βυζαντινή ζωγραφική αποτελεί έναν γνήσιο τρόπο προσέγγισης των νέων στη σύγχρονη κοινωνία. Θα μπορούσα να αναφέρω πολλά παραδείγματα, θα μείνω όμως στο πιο εντυπωσιακό, στη διδασκαλία κατά την περίοδο της καραντίνας. Όταν πραγματοποίησα μαθήματα αγιογραφίας για ενήλικες και παιδιά μέσω του διαδικτύου παρατήρησα ότι, παρά τις αντιξοότητες, τα αποτελέσματα ήταν αξιοθαύμαστα!

Με τι ασχολείστε τον τελευταίο καιρό; Ετοιμάζετε κάποια καινούρια έκθεση;

Τον τελευταίο καιρό ετοιμάζω μερικά σχέδια εκκλησιαστικών κειμηλίων του «Σωματείου Αγ. Γεώργιος Περιστερεώτας» που θα κυκλοφορήσουν την άνοιξη σε τετράδιο ιχνογραφίας για παιδιά. Μεταξύ άλλων, ασκούμαι στο εργαστήρι ζωγραφικής του Συλλόγου Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Βόρειας Ελλάδας (Σ.Κ.Ε.Τ.Β.Ε.) όπου εργάζομαι εκ του φυσικού με γυμνό μοντέλο. Με τα έργα αυτού του εργαστηρίου θα λάβω μέρος στην ομαδική έκθεση που θα παρουσιαστεί στο Εικαστικό Κέντρο «Ήλιος» στη Νεάπολη στις 4 Μαρτίου 2024. Ο καλλιτέχνης, βέβαια, ακόμη και στον ύπνο του δεν ησυχάζει. Έτσι και εγώ δημιουργώ ιστορίες και εικόνες μέσα στο μυαλό μου, συχνά τόσο πολλές που δεν ξέρω πόσες ζωές θα χρειαζόμουν για να τις υλοποιήσω. Ωστόσο, θέλω να πάρω λίγο χρόνο για να αποτιμήσω το έργο μου μέχρι σήμερα, να δω τι έχω κάνει έως τώρα και να στοχεύσω σε μια επόμενη ατομική έκθεση, η οποία μάλλον θα υλοποιηθεί μέσα στη φετινή χρονιά. Έχω επίσης την επιθυμία να δοκιμάσω ορισμένες θεματικές με τη χαρακτική αλλά και να ολοκληρώσω επιτέλους κάποια κείμενα που χρόνια σκαλίζω στα τετράδιά μου. Αυτά θα έχουν μάλλον τη μορφή παραμυθιού και στόχος μου είναι να τα εικονογραφήσω.

Σοφία Αμπερίδου

Η Σοφία Αμπερίδου είναι Πτυχιούχος «Ελληνικού Πολιτισμού» ΕΑΠ και κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος στην «Εφαρμοσμένη Θεολογία», Θεολογική Σχολή ΑΠΘ. Αυτοδίδακτη ζωγράφος με σπουδές αγιογραφίας, διακόσμησης και χαρακτικής. Είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας (EETE) καθώς και των συλλόγων ΣΚΕΤΒΕ, ΣΚΕΤKΕ και ΣΕΚΠ.

Το έργο της είναι ανθρωποκεντρικό με επιρροές από τη βυζαντινή και λαϊκή τέχνη. Εμπνέεται από την Ιστορία της Ελλάδας, τον Πολιτισμό του Πόντου και τη Ρωμιοσύνη της Ανατολής. Από το 2001 διδάσκει βυζαντινή ζωγραφική σε ενήλικες και παιδιά.
Το 2022 με δική της πρωτοβουλία διοργάνωσε και επιμελήθηκε το διεθνές project “Mail Art Uprootingart22” υπό την Αιγίδα του Δήμου Κορδελιού Ευόσμου και σε συνδιοργάνωση με την Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης.

Έργα της κοσμούν εξώφυλλα βιβλίων και έχει εικονογραφήσει τα παραμύθια «Το Ταξίδι της Κυπρέσσας» το 2019 και «Η Αρετή της Σμύρνης» το 2023 για το «Κρυφό Σχολειό», Λεμεσός Κύπρος.

Για το διάστημα 2002-2020 προσέφερε υπηρεσίες ως ραδιοφωνικός παραγωγός και παρουσίασε εκπομπές λόγου και τέχνης σε ραδιοφωνικούς σταθμούς της Θεσσαλονίκης.
Πραγματοποίησε 16 ατομικές Εκθέσεις στην Ελλάδα με κυριότερες τις εξής:
1997 Θεσσαλονίκη. 2004 Νίκειος Σχολή Φλώρινα. 2005 Βαφοπούλειο Π.Κ. Θεσσαλονίκη. 2007 Γκαλερί Μάτι Κατερίνη. 2008 Πολιτιστικό Κέντρο Θέρμης. 2008 Εστία Πιερίδων Μουσών Κατερίνη. 2019 Πολιτιστικό Κέντρο Ρίζες Θεσσαλονίκη. 2023 Ιστορικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης. 2023 Stadtmuseum Ντίσελντορφ Γερμανία.

Συμμετείχε σε περισσότερες από 70 ομαδικές εκθέσεις σε Ελλάδα και Εξωτερικό.
Συμμετοχές σε Φεστιβάλ Ζωγραφικής
2013, Ιερισσός, Χαλκιδική. 2014, Φεστιβάλ, El Greco, Κρήτη.
2014 & 2018, Femin & Art Festival in Trabzon Τουρκία
2016, Συμπόσιο ΣΚΕΤΒΕ & Φεστιβάλ Ολύμπου, Δίον Πιερίας
2018, 10th International Art Colony in Vevcani

Φεβρουάριος 2024 / Συνέντευξη-παρουσίαση Άννα Κάμπα|